تاریخچه:
پیدایش قمشه(شهرضا) شهری است كه ایجاد و پی افكندن آن را به همت یك فردنسبت نداده اند زیرا همانطوركه می دانیم شهر یكباره بوجود نمی آید بلكه مدتها طول می كشد تا یك مكان جنبه شهریت پیدا كند. در پیدایش و گسترش قمشه دو عامل مهم نقش اساسی داشته اند یكی قرار گرفتن در كنار راه های بازرگانی و تجارتی و دیگر وجود یك مركز مذهبی با وجود این تفكر و تلاش مردم در طول زمان با بهره گیری از منابع طبیعی موجودسبب گسترش بیشتر شهر شده است. مطالعه روند پیدایش و تحولات تاریخی سكونتگاه قمشه با توجه به فراز و نشیب ها و كاركردهایی كه طی حیات خود داشته است به چهار دوره تقسیم می شود دوره اول : پیدایش قریه قمشه بر مبنای عوامل جغرافیایی نةطر خاك های حاصلخیز دشت قمشه وجود منابع آب آب و هوای نسبتا مساعد موقعیت گذرگاهی امنیت بیشترنسبت به نقاط مجاورو سرانجام تمركز جمعیت در این منطقه.
دوره دوم : توسعه و تبدیل شدن به یك مركز مهم استراتژیكی و تجاری كه در دوره صفویه به اوج خود رسیده است و قمشه شاهد مسافران زیاد از نقاط مختلف دنیا بود و كاروان سراها قهوه خانه ها و مراكر ز خدماتی درآن ساخته شده و موجب افزایش جمعیت شده است .
دوره سوم :انحطاط و خرابی بر اثر حملات افغانها درگیری ها ی خاندانهای قاجاریه و زندیه در این شهر و سپس حملات مهاجران و اشرار مهاجر و ایجاد ناامنی و ركود اقتصادی در منطقه. دوره چهارم : كه از سال ۱۳۰۴ ه ش آغاز شده توسعه فیزیكی و گسترش مركزیت خدماتی اداری فرهنگی تجارتی و ترانزیتی را به همراه داشته است . قرار گرفتن این شهر بر سر راه ارتباطی اصفهان شیراز و احداث مسجد جامع كاروانسرا و بازار در در دوره اسلامی كه تمام فعالیتهای تجاری در آن صورت می گرفت به توسعه قمشه كمك كرد.
با تشكیل دولت صفویه و به دنبال آن پایتخت شدن اصفهان اهمیت قمشه افزایش یافت زیرا قرار گرفتن این شهر بر سر یكی از راه های مهم تجاری و فاصله نزدیكش به اصفهان موجب گردید كه از نظر تدافعی به صورت نوعی پادگان میان اصفهان و فارس درآید كاروان سراها توسعه یابد و امامزاده شاهرضا به عنوان مركز مذهبی مورد توجه قرار گیرد . اما در زمان تسلط افاغنه بر اصفهان ضربات ویران كننده ای بر اثر هجومهای پیاپی بر این شهر وارد گردید و با این حال جنگ قدرت میان طایفه های گوناگون بعد از آن قمشه را به مرز نابودی كشاند و به دلیل عدم امنیت سبك معماری قمشه تغییر یافت. بدین صورت كه شهری در درون حصار محصور شده شكل گرفته توسعه قمشه به شكل دایره ای در اطراف هسته اولیه شهر تا پایان حكومت قاجاریه ادامه یافت دروازه های مهم آن دروازه ی اصفهان (كوچ كمال ) و دروازه شیراز بود و در بین این دو دروازه دروازه سید خاتون قرار داشت . كه هم برای رفتن به روستاهای اطراف و هم برای دسترسی به مزارع مورد استفاده قرار می گرفت دروازه های كوچك دیگر عبارت بودند از : دروازه دهاقان حاج كمال شاه مراد و دروازه آقا كه در كنار محلهء آقا قرار داشت . بعد از سال ۱۳۰۴ ه ش امنیت بیشتری در ایران بوجود آمد دورهء تازه ای از معماری نیز در شهر پدیدار گشت . بنا به سندی موجود در مركز اسناد ملی از سال ۱۳۰۶ ه ش اقداماتی در جهت خیابان كشی در شهرضا انجام گرفت و به دنبال آن در سال ۱۳۱۳ ه ش اولین خیابان اصلی شهر كه جهت شمالی- جنوبی داشت احداث گردید این خیابان كه از میان بافت قدیمی شهر عبور می كرد تغییراتی را در محلات قدیمی و بافت فیزیكی شهر به وجود آورد جمعیت علائه بر سكونت یافتن در بخش قدیمی در جهت های شمالی و شرقی نیز سكونت گزیدند و كم كم از مصالح ساختمانی بادوام نظیر آجر و آهن استفاده نمودند . اهمیت تجاری شهر دوباره زنده شد و بنا بر سند دیگر كارخانه ریسندگی و بافندگی شهرضا در سال ۱۳۱۵ ه ش افتتاح گردید و بافت قدیمی دیگر تنها مركز فعالیت های تجاری و اقتصادی شهر نبود.در سال ۱۳۱۵ ه ش تعدا زیادی از بناهای قدیمی جهت وسعت عرضی معابر تخریب گردید و این تغییرات فیزیكی در سالهای بعد ادامه یافت و با مهاجرت اقوام ترك به این منطقه شهر قمشه بافت جدیدی پیدا كرد.علاوه بر خطوط ارتباطی تجارت اقتصاد كشاورزی و عشایر در توسعه فیزیكی قمشه موثر بوده است قمشه به علت وجود سابقه طولانی از جمله شهر هایی است كه دارای هویت تاریخی است و در طول حیات خویش معماریهای بسیاری را آزموده است. مسایل امنیتی اجتماعی سیاسی اقتصادی فرهنگ حاكم جامعه و تجربیات همواره عوامل مهمی در تعیین رشد و توسعه كالبد این شهر بوده است و به همین دلیل شهر قدیمی قمشه از استخوان بندی و شكل منسجمی برخوردار است. شهر قمشه در گذر تاریخ در پاسخ به سوالات متعددی از جمله اینكه قمشه در چه زمانی به صورت یك پایگاه در بین راه شیراز – اصفهان عمل می كرده چگونه توسعه یافته دین و مذهب مردم آن چه بوده در چه دوره ای جمعیت آن كم شده و به صورت یك خرابه در آمده و چه زمانی مركز بزرگ سیاسی نظامی و اقتصادی ایران بوده است . مطالبی در لابه لای كتابهای مختلف وجود دارد كه می تواند مارا در این زمینه یاری دهد تا ورنیه ۱۰۷۵ ه ق ۱۶۶۴ م .
قمشه را این چنین توصیف كرده است :((روز بیست و ششم (فوریه ۱۶۶۴ م.) سه ساعت بعد از نصف شب به صحرای خشكی داخل شدیم و از آنجا طی طریق نموده تا به یك لیو مسافت قمشه رسیدیم و ار آنجا اراضی آباد شروع به خودنمایی كردند. قمشه شهر بزرگی است یك شاعت قبل از ظهر وارد آنجا شدیم.)) همچنین آندره دولیه ۱۰۷۵ ه ق . ۱۶۶۴ م. جملی كار ری كه از طرف شیراز وارد قمشه شده بود و در مورد قمشه نوشته است:(( پس از شش فرسنگ راهپیمایی به جاده ای خوب و ناحیه ای بسیار حاصل خیز اگر چه بدون درخت به دهی رسیدیم كه ایرانیان ان را شهر به حساب می_ آوردند.)) و در ادمه نوشته شده است:(( شش ساعت راه پیمودیم تا به شهر كوچك قمشه رسیدیم این شهر در جلگه ای قرار گرفته خانه های آن گلی است.)) حاج زین العابدین شیروانی سال ۱۲۴۸ ه ق چنین می گوید :(( گویند قدیم الزمان قومشه شهری بوده آزاد خان افغان بعد از نادرشاه خراب نموده . قصبه ای است شهر مانند و بلده ای است خاطر پسند )) اوژن فلاندن در سال ۱۲۵۴ ه ق . ۱۸۳۸ م . از اختلافات داخل صحبت كرده :((سابقا قمشه شهری بزرگ بوده و لیكن امروزه ویرانه ای است كه چندین خانه و عده معدودی ساكن دارد. این شهر به زمان صفویه پیشرفت شایان داشت ولی جنگهای داخلی و اغتشاشات آن را از صورت آبادانی به حالت شوم و ویرانی در آورده_ اند.)) باوران دوبد یك سال بعد در مورد قمشه نوشته (( شهر به مكانی كوچك كه دارای استحكامات است تنزل یافته اما به نظر می رسد قمشه در ایام پیشتر شهر بسیار بزرگی بوده چون آثار ویرانی های فراوانی در اطراف آن به چشم می خورد اثر تعدادی قنات قدیمی هم ثابت می كند كه این محدوده زمانی پرجمعیت بوده است.)) دو گو بینو سال ۱۲۷۳ ه ق . ۱۸۵۶ م . در مورد مهیار گفته (( مهیار در گذشته قصبه بزرگی بوده است ولی اكنون چیزی جز یك ده و باغهای وسیع كه بیشترشان متروك هستند باقی نمانده است.)) بروكس به سال ۱۲۷۶ ه ق . ۱۸۵۹ م. در حالی كه از اصفهان به شیرزا در حركت بوده و از مهمان نوازی مردم قمشه نوشته:(( جلوی دروازه حاكم آن شهر كه تابع شاهزاده حاكم اصفهان بود و جمعی از محترمین سوار بر اسب به استقبال آمده بودند تعارفات مختصری میان ما و آنها رد و بدل شد و حاكم و ریش سفیدهای شهر ما را به سوی خانه ای كه برای اقامتمان در نظر گرفته بودند راهنمایی كردند.)) همین شخص كه سه سال بعد و این بار از طرف جنوب به سمت اصفهان در حركت بوده می نویسد ((پنجم نوامبر (۱۸۶۱م.) هوا در قمشه ابری بود و ارز ساعت چهار بعد از ظهر باران گرفت و این خود به لطافت هوا كمك می كرد. وضع شهر قمشه روی هم رفته خوب نبود زیرا وبا شیوع كرده و تلفات زیادی به بار آورده بود . مردم از هر طرف نزد ما می آمدند و دوا می خواستندو با زحمت زیاد به آنها می فهماندیم كه دارو و پزشك نداریم . با این وضع اقامت زیادتر در قمشه امكان نداشت و صبح روز ششم نوامبر در حالیكه باران می بارید كاروان خود را به سمت منزل دیگری به حركت درآوردیم .)) مسعود میرزا سال ۱۲۸۳ه ق . (( قمشه شهری است بزرگ )) حاج سیاح كه در سال ۱۲۹۴ ه ق از قمشه عبور كرده است در خاطرات خود نوشته :(( ششهر قمشه جای فراوانی و ارزانی از قبیل نعمت و ارزاق است وضع شهر هم بد نیست .)) محمد مهدی اصفهانی در سال ۱۲۹۹ ه ق . بیان نموده كه :(( قصبه قمشه شهری معتبر است بازار و دكان و كاروانسرا و مساجد همه دارد و جای خوبی است.)) محمد حسن میرزا قاجار در سال ۱۳۰۳ ه ق . از دوران آبادی این شهر نوشته :(( قصبه قمشه در حالی كه از شهرهای قدیم جنوب اصفهان بوده است آنچه از وضع و آثارش و از تحقیقات اهالی بلد معلوم می شود در ازمنه صفویه آباد بوده است .)) سه سال بعد یعنی سال ۱۳۰۶ ه ق . حاجی پیرزاده در سفرنامه خود چنین نوشته :(( قصبه خیلی آباد و معمور است .)) لرد كرزن سال ۱۳۰۷ ه ق . ۱۸۸۹ م . از خرابی شهر صحبت كرده است : (( از آن آبادی و رونق دوره پادشاهان نخستین خاندان صفویه فرو افتاد و یك قرن و نیم است كه به این حال خراب افتاده است . )) خانم لمتون سال ۱۳۷۱ ه ق . ۱۹۵۲ م . بیان كرده است : (( قمشه بر اثر غارت مهاجمان افغان و به سبب آنكه شاهان از رعیت آن سامان مال می ربودند انحطاط یافته بود.))
معماری قمشه:
كمتر سیاح و جهانگردی است كه از قمشه گذر كرده باشد و در مورد معماری مصالح به كار رفته در آن صحبت نكرده باشد . تاونیه سال ۱۰۷۵ ه ق . ۱۶۶۴ م. در سفرنامه خود نوشته است (( قمشه كاروانسراهای متعددی دارد به نسبت اینكه همه از خاك و خشت بنا شده خوب و قشنگ هستند . این شهر مركب از یك سلسله دهات است كه متصل به یكدیگر واقع شده و نیم لیو مسافت را به طول اشغال كرده اند . )) جملی كاری سال ۱۱۰۶ ه ق . ۱۶۹۴ م . نوشته :(( دور آن را دیوارهای بلند با وضع مرتب و دارای باروهای دوپهلو در جوانب فرا گرفته است.)) نویسنده دو سفرنامه از جنوب ایران در سال ۱۲۵۶ ه ق . نوشته است: (( قمشه حصارش مستحكم و بدون خندق است. در ازمنه صفویه آباد بوده است. حصار و خندق معتبری داشته كه خندق آن به مرور منهدم و حصارش به اندك تغییری بر جاست كاروانسراها و دكاكین خرد و بزرگ كه كفایت این جمعیت و صادر و وارد این را بنماید موجود و كلا تمام ابنیه و عمارات آن تقریبا آباد و خرابه كمتر به نظر آید . حمامها مساجد یك مدرسه و چندین یخچال معتبر دارد. كنت دو گو بینو سال ۱۲۷۳ ه ق . ۱۸۵۶ م . اطلاعات مختلفی از معماری قمشه داده است: (( مارا از حصار شهر گذراندندو در فاصله ربع فرسخی در مدخل یك باغ بزرگ كه مثل همیشه با دیوار محصور بود قدم به زمینی نهادیم و مشاهده كردیم كه چادر هایمان را در كنار یك جوی زیبا در دو قدمی یك كوشك مزین به حوض و فواره بر افراشته اند در هر سو جنگلهای كوچكی از درختان چنار زردآلو و آلو گسترده بود كه با درختان مو در هم آمیخته و منظر بدیعی را ایجاد كرده بودند در گوشه ای از باغ كبوتر خانه بزرگ سر بر افراشته بود.))
آداب و رسوم:
آداب وسنن مردم شهرضابه دلیل اعتقادات شدید مذهبی نشأت گرفته از فرهنگ دینی است . در این راستا می توان به برگزاری مراسم مذهبی اعم از جشن های با شكوه و خاص و عزاداریها به مناسبت های مختلف اشاره كرد از جمله برای سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) مردم بازار شهرضا دو روز قبل از فرارسیدن عاشورا با سیاهپوش نمودن مغازه ها و راه اندازی هیئات و دستجات عزاداری ، سوگواری خود را آغاز كرده وتا دو روز بعد از عاشورا هر روز صبح و عصر دستجات با شركت در مجالس روضه خوانی و شبها با برپائی مراسم زیارت عاشورا ، عزاداری می نمایند . جمعی از مردم تحت عنوان چهل و یك منبری پیاده و در ۴۱ مكان كه دارای خواص زیادی هستند شمع روشن كرده و نقل و شكلات نذر می كنند و در بین این دستجات ، هیأت عزاداری بنی اسد (سنگ زن) تقریباً منحصر به فرد بوده و با زدن دو چوب مدور به همدیگر و فریاد برآوردن یا حسین و دادن سلام عشق، عزاداری می كنند . قربانی كردن گاو ، شتر و گوسفند در این .ایام و ناهار و شام دادن نذری به عموم مردم از دیگر رسوم ویژه عزاداری است.
پخت سمنو ، آش كشك و آش برگ و شله زرد توسط اكثر خانواده های شهرضائی در طول سال به منظور رفع همّ و غم و برآورده شدن حاجات یكی دیگر از این رسوم است كه عموماً نیز به مقدار بسیار زیاد پخت و به .مردم داده می شود .
در مراسم عقد و عروسی نیز مراسم ویژه ای همچون خواستگاری ، مراسمی با نام پشت پاكدخدا ، پیش كشی ، حمام دزده ، جهاز بران ، حنا بندان و صبح و عصر سوم نیز از تنوع خاصی برخوردار است .
آئین و جشن ویژه نیمه شعبان و دید و بازدید عید و مراسم خاص این دوره نیز از فرهنگ ویژه مردم این شهرستان است ولی به دلایل مختلف از جمله وجود برنامه های متنوع تلویزیونی در تغییر آداب و سنن و هجوم .برنامه های ماهواره ، سنتهای حسنه دارد جای خود را به بدعتهای بد و یا بی تفاوتی می دهد .
اشتغال:
زمینه های موجود اشتغال در شهرستان عبارتند از : كشاورزی ، دامپروری ، امور حمل و نقل ، صنعت ، صنایع دستی ، امورخدماتی و تعدادی مشاغل كاذب ـ البته بدلیل شرایط خاص فرهنگی ، تعداد زیادی از فرهنگیان استان اصفهان را معلمین شهرضا تشكیل می دهند.
در خصوص توسعه اقتصادی عمده فعالیتهای اقتصادی این شهرستان در بخشهای صنعت و كشاورزی به منظور ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی منطقه با انجام مذاكرات با استاندار و مسؤولین استان با توجه به پتانسیل های این شهرستان (وجود زمین مرغوب و زیاد برای كشاورزی و صنعت ، قرار گرفتن بر سر راه ترانزیت شمال به جنوب كشور ، گذر راه آهن سراسری از منطقه شهرضا ، وجود نیروهای تحصیل كرده ، توانا و علاقمند به به فعالیت و سرمایه های پراكنده ) علاوه بر امكانات موجود و افزایش مكانهای ویژه استقرار صنایع شهرستان شهرضا به عنوان دو قطب : ۱- كشاورزی نوین برای ایجاد شهرك كشت های گلخانه ای و ۲- صنایع شیمیائی استان اصفهان معرفی شود .
حمل و نقل:
وضعیت حمل و نقل این شهرستان از طریق جاده ترانزیت شمال به جنوب كشور می باشد و خط آهن نیز در حال احداث است.
معادن:
درحال حاضر در بخش معدن دو واحد دارای پروانه كه یكی فعال و در زمینه تولید دولومیت فعالیت می نماید و دیگری غیرفعال و در بخش پروانه اكتشاف تا كنون ۸ پروانه اكتشاف در زمینه سنگهای تزئینی صادر گردیده است. لازم به توضیح می باشد در شرق شهرستان شهرضا عمده ترین ذخائر معدنی از نوع سنگ تزئینی ( مرمریت) موجودمی باشد كه در حال حاضر معدن مذكور در تصرف ارتش می باشد كه چنانچه منطقه موردنظرآزادشودتحول عمده ای ازلحاظ اقتصادی واشتغال درشهرستان ایجادخواهدگردید.
صنایع دستی:
محصولات صنایع دستی شهرستان در حال حاضر عبارتند از : گلیم ، جاجیم ، سرامیك ، سفال فرش دستباف شهرضا در سطح كشور از اهمیت زیادی برخوردار می باشد و این كالا در مقیاس وسیعی صادر می گردد.
صنعت:
با توجه به طرح فراگیر صنعتی و مطالعه وسیع طرح توسط شركت گروپ آلمانی قبل از انقلاب و همچنین بررسی سرمایه گذاری انجام شده در سطح شهرستان در زمینه صنایع شیمیائی و موقعیت ممتاز و ویژه شهرستان از لحاظ دسترسی به مواد اولیه تولید ( كارخانجات فولاد وذوب آهن ) و همچنین وجود پالایشگاه و پتروشیمی در استان و نیروی انسانی ماهر و كارآمد در این زمینه امكان رشد صنعتی در زمینه طرح های ماشین سازی و خودرو نیرو محركه و تراكتور سازی وادوات كشاورزی و در زمینه صنایع پائین دستی پتروشیمی در زمینه طرحهای تولید فنل ، استن و Dop وغیره می توان نام برد .
جاذبه های گردشگری:
این شهرستان دارای چند مركز تفریحی طبیعی می باشد كه نه تنها اهالی شهرستان بلكه مردم شهرهای همجوار معمولاً در روزهای تعطیل جهت گردش و تفریح به آن محلها عزیمت می نمایند . اهم این مراكز عبارتند از بیشه های روستاهای اسفرجان ، هونجان ، زرچشمه روستای هونجان همگی در بخش مركزی در جنوب شهرستان واقع شده اند .
