اگر بگویند حدس بزنید بزرگ‌ترین تأمین‌كننده‌ی یخ ایران در قدیم، در كدام شهر قرار داشته، استان یزد و شهر میبد چندمین حدستان است؟ احتمالاً آخرین، یا از آخرین‌ها. چیزی كه از یزد می‌شناسیم به گرما و نورِ آفتاب و كویرهای سوزان و كاستنِ گرما به‌وسیله‌ی بادگیرهای فراوان است؛ نه موضوعاتِ مربوط به یخ و سرما. و همین امر است كه بازدید از یخچال خشتی میبد را، كه بزرگ‌ترین یخچال خشتیِ تمام جهان به شمار می‌رفته، این‌قدر جذاب می‌كند.
یخچال خشتی عظیم‌تر در دنیا
باید دانست كه همین یخ‌هایی كه امروز به وفور، حتی برای سرد كردن قهوه و چای (آیس‌كافی، آیس‌تی) از آن استفاده می‌كنیم، زمانی جزو كالاهای اعیانی بوده؛ به حدی كه بعضاً پیش می‌آمد كه در عوض مزد كارگران به آنان یخ می‌دادند (كاری كه امروز خنده‌آور است.) در كنار بسیاری از یخچال‌ها، خانه‌های اعیانی و عمارت‌های بزرگ وجود داشته و این خود، ثابت‌كننده‌ی حرفی است كه پیش از این زدیم.
ژان شاردن، سیاح فرانسوی كه در زمان صفویه به ایران آمد، در سفرنامه‌ی مفصل و بسیار مهم خود، خبر از وجود یخچال‌ها در ایران می‌دهد و این، یكی از قدیم‌ترین گزارش‌های مدوّن و مستندی است كه ما را از محل‌هایی برای تولید یخ در ایران باخبر می‌كند.
یخچال خشتی میبد، از بهترین نمودهای وجود یخچال‌ها در زمان قدیم است. جایی كه از شدتِ تابش گرما، زمین كاملاً تفتیده و داغ و روشن می‌شود، حوضچه‌ای وجود دارد كه تأمی‌كننده‌ی مهمِ این كالای قیمتی در زمانه‌ای دور بوده است. این یخچال، از نوعِ یخچال‌های گنبددار است و از این حیث، از نظرِ ابعاد در نوع خود یگانه است.
در فصل زمستان، هر شب مقدار كمی از آب قنات‌ها و چاه‌های نزدیك را لایه به لایه به حوضچه‌ی بسیار بزرگ یخچال خشتی میبد هدایت می‌كردند تا وقتی كه حوضچه پر می‌شد؛ و در فصل گرم تابستان، تمامی منافذ ورود نورِ آفتاب را می‌بستند و عملاً سردترین اتاق ایران را می‌ساختند و یخ آن را خردخرد به ثروتمندان می‌فروختند. چندان كه گفتیم، معمولاً در كنار یخچال‌ها نیز عمارت‌هایی بزرگ وجود داشت و عمارت بزرگی كه در نزدیكیِ این یخچال عظیم واقع است، كاروانسرای شاه‌عباسی میبد است كه خود از زنده‌ترین و سالم‌مانده‌ترین كاروانسراهای شاه‌عباسیِ میهنمان است. هر روز ایرانگردان بسیاری از این جاذبه‌ی شگفت‌آور بازدید می‌كنند.
بخش‌های جالب یخچال
ساختمان یخچال دارای سه بخش اصلی است: دیوار سایه‌انداز، حوضچه تولید یخ و مخزن یخ. یخچال‌ها معمولا در كنار این سه بخش اصلی، بخش‌های فرعی دیگری نیز داشتند كه متداول‌ترین آن‌ها، اتاق عرضه یخ بود. در این اتاق ترازوی بزرگی از سقف آویزان كرده بودند و یخ تولیدی را می‌فروختند.
دیوار سایه‌انداز
دیواری با طول زیاد و ارتفاع بلند كه برای جلوگیری از تابش آفتاب به حوضچه ساخته می‌شد و به‌واسطه محل و نحوه ساخت، سایه آن در تمام روزهای سال بر حوضچه می‌افتاد. در برخی نواحی، برای تكمیل حفاظت حوضچه از تابش آفتاب، غیر از دیوار سایه‌انداز اصلی، دیوارهای جانبی هم‌ارتفاع با دیوار اصلی در سمت چپ و راست آن و عمود بر آن ساخته می‌شد.
دیوار سایه‌انداز برای استحكام بیشتر، پشت‌بندهای بزرگی داشت. همچنین در برخی یخچال‌ها، این دیوار دارای طاق‌نماهای متعدد تزیینی بود كه موجب كاهش یكنواختی بدنه صاف دیوار می‌شد.
حوضچه تولید یخ
حوضچه یخ شامل گودالی مستطیل شكلی می‌شود كه به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندكی كمتر از طول دیوار و عمق آن، ۳۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و گاهی اوقات بیشتر بوده است.
این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود؛ به این ترتیب كه شب‌های زمستان آن‌ها را از آب پر كرده و در طول پس از انجماد آب، یخ‌ها را به‌صورت قطعه قطعه در مخازن جمع‌آوری می‌كردند.
مخزن یخ
مخازن یخ معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن واقع شده‌اند و به‌وسیله یك یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی و حوضچه‌های تهیه یخ راه می‌یابند.
مخازن یخ بر دو نوع هستند: مخازن گنبدی شكل و مخازن تونلی شكل
مخازن گنبدی شكل
مخازن گنبدی شكل كه معمولا از چینه یا خشت خام هستند، در اكثر نقاط ایران پوششی از بستو یا رك مخروطی دارند كه به‌علت قابلیت باربری، در دهانه‌های وسیع به كار می‌رود. ورودی‌ها و خروجی‌های مخازن دارای ارتفاع كم بودند. ورودی مخازن اغلب در جوار حوضچه‌های تولید یخ و رو به شمال قرار داشتند و با سطح شیبداری جهت انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها مربوط می‌شدند. خروجی‌ها نیز در مقابل ورودی قرار گرفته بودن و از طریق اتاق كوچكی به بیرون راه می‌یافتند. یخچال‌های كاشان، ابرقو، كرمان، یزد، میبد و یخچال میرفتاح در ملایر از این نوع گنبد برخوردارند.
مخازن تونلی شكل
مخازن تونلی به تونل شباهت دارند و عرض آن‌ها حدود پنج متر و طولشان گاه اوقات به ده‌ها متر می‌رسد.
در وسط همه مخازن یخ، گودال‌های عمیق و بزرگی حفر می‌كردند كه محل انبار یخ‌ها بود. این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به‌صورت دایره‌ای با شعاع تا حدود چهار متر و بیشتر بودند و در یخچال‌های تونلی حالت مستطیلی داشتند. عمق گودال‌های یخ نیز متفاوت بود و با توجه به میزان تولید یخ و رطوبت و سرمای كافی زمین، گاهی اوقات به ۱۰ متر نیز می‌رسید.