جنگلهای حرای تیاب: نگینی سبز در دل خلیج فارس
جنگلهای حرای تیاب، یكی از ارزشمندترین اكوسیستمهای مانگرو در ایران و جهان به شمار می‌رود. این جنگلهای حیرت‌انگیز با پوشش گیاهی منحصر به فرد و تنوع زیستی غنی، در سواحل استان هرمزگان و در منطقه تیاب واقع شده‌اند. در این متن، به بررسی جامع و تخصصی جنگلهای حرای تیاب خواهیم پرداخت.
استان هرمزگان پذیرای بخشی از گیاهان ماندابی است . با نظری به سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان در جنوب ایران گستره ای متفاوت از تمامی خاك ایران را نمایان می‌سازد .
شرایط اقلیمی خاص این منطقه استقرار گیاهانی را باعث شده است كه با آن جامعه سازگاری داشته و و جوامع گیاهی را تشكیل داده اند ، جامعه گیاهی مانگرو دارای زیستگاه خاص است و از دیگر جوامع گیاهی استان متمایز است .
معرفی جنگلهای حـرا
گیاهان حـرا در دوره ائوسن و الیگوسن در حدود ۳۰تا ۴۰ میلیون سال پیش به وجود آمده و در مناطق گرمسیری در اطراف اقیانوس هند ، آرام ،اطلس و نواحی گرمسیری آمریكا، مكزیك و جنوب شرقی آفریقا ، استرالیا ، زلاندنو و آسیای شرقی گسترش دارند .
درخت حرا گونه ای است از جنسAricennia و تیره Rerbenaceae بومی بخش وسیعی از سواحل استرالیا و اقیانوس هند از جاوه تا فیلیپین و بخشهایی از سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان است .
در ایران به اسامی متفاوت از قبیل حرا ، تمر ، تن ، شوری ، شوره ، تیمار ، كرم و كرنا نامیده می‌شود. برگهای حرا متقابل ، چرمی و پهن و دراز ، بیضی تا تخم مرغی كامل در قاعده باریك و منحنی به دمبرگ كوتاه ، در سطح فوقانی سبز تیره ، در سطح پشتی سفید و تقریباً پنبه ای است . گلهای حرا كوچك بر ، رنگ زرد روشن و گل آزین آن كوتاه و خوشه ای متراكم بوده كه در ایران از اسفند تا اردیبهشت ظاهر می‌شود .
درختان حرا اكوسیستمی ماندآبی از اجتماعات ساحلی مناطق حاره هستند كه مانگرو نیز به آنها اطلاق می‌شود . در هنگام مـد تنها تاج درختان بالاتر از آب شور دریا دیده می‌شود.
و بقیه اندامهای درختان در زیر آب از دید پنهان است فقط به هنگام جزر می‌توان قسمتهای زیر تاج ، ساقه و ریشه های تنفسی درختان را دید .
جنگلهای مانگرو به خوبی قادرند در آب شور رشد كنند . مانگروها گیاهان گلدار خشكی‌زی هستند كه به علت عدم توانایی در رقابت با سایر گیاهان در خشكی دوباره به سوی دریا روی آورده اند و با تحمل شرایط دشوار زیستی حدفاصل دریا و خشكی بلامنازع در این منطقه چیره شده اند .
در گستره تحت اشتغال این جنگلها كمتر گیاهی قادر به رقابت با آنه است .
مانگرو گیاهانی هستند كه یك پله یا دو پله بصورت درخت یا درختچه در آمده و شاخه های اصلی و فرعی زیادی را تولید می كند . و دارای صفات مشتركی به شرح ذیل هستند :
۱. همگی در نواحی گرمسیری زندگی می‌كنند.
۲. دارای شاخ و برگ ضخیم هستند .
۳. فرم ریشه آنها دارای حالت خاص خود می‌باشد .
۴. در مقابل شوری خاك و نوسانهای درجه حرارت مقاوم هستند .
زیستگاه حرا
این گیاه در اراضی مردابی با خاك شور در جزر و مد دریا ، منصب رودخانه ها مستقر بوده و در برخی نقاط به صورت جوامعی انبوه دیده می شود .
درخت مانگرو
وضعیت مانگروها
گیاهان به دلیل داشتن ارزشهای گوناگون و از نظر مصارف مختلف برای انسان و سایر موجودات زنده همجوار مورد تهاجم بوده و تاكنون در زمینه حفاظت و بهره برداری اصولی و گسترش محدوده این گیاهان با ارزش تلاش عمده ای صورت نگرفته است . در اكثر نقاط ساحلی و اراضی ماندابی كه این جوامع حضور دارند به خاطر آماده بودن شرایط رویشگاهی استقرار آنها مهیا است ، كه پس از بررسی های لازم می‌توان اقدام به زیر كشت بردن این گونه اراضی نمود تا از مزایای این دسته از گیاهان بهره كافی برد.
ساختار اكولوژیك مانگروها
اكوسیستمهای مانگرو اجتماعات گیاهی منحصر به فردی هستند كه برای گونه ای بیشماری از بی‌مهرگان تا مهره داران خشكی زی و آبزی زیستگاهی یگانه و منسجم فراهم می‌كنند .بستر این جنگلها از دو بخش تشكیل شده است . بخشی كه در اشتغال اهبوه سیستم ریشه دوانی مانگروها قرار دارد به نام بخش سخت تحت الرض نامیده می‌شود . بخش دیگر كفه های گلی است .گستره نرم تحت الارض بستر رویشگاه را به وجود می آورد . در هر یك از بخشهای فوق جانداران دریایی ویژه ای زندگی می‌كنند . در این میان اجتماعات جانوری مانگروها ، نرمتنان ، سخت پوستان ، ماهیان گروههای بسیار بارزی هستند . از جمله سخت پوستان موجود میگوهای گونه حفار و كاوشگر مثل میگوی صورتی را می‌توان نام برد.
جنگلهای حرا جایگاهی امن برای لاروها
از آنجا كه میگوی صورتی جزء گونه های حضار محسوب می‌شود ، با هنگام ورود به اكوسیستم جنگلهای حرا ،با حفاری بستر نرم در این منطقه ، جایگاه امنی را برای تخمها و پس لاروهی موجود به وجود می‌آورد.
جنگلهای حرا محل تغذیه لاروها
درختان حرا از اصلی ترین تولید كنندگان مواد آلی محیط خود بوده و نقش بسیار مهمی در تداوم فعالی پلانكتونها و فیتوپلانكتونهای دریایی را به عهده دارند . این ذرات به نوبه خود تامین كننده مواد غذایی آبزیان بالاخص میگو می‌باشند . جزر و مد مواد غذایی را از دریا ربوده و به درون مانگروها حمل كرده و برعكس مواد درون مانگروها را خارج می‌كنند .
به طور كلی مواد معدنی حمل شده از طریق رسوبات موجود در اكوسیستمهای اطراف به عرصه جنگلهای حرا پس از تجزیه ، تحول و تبدیل آن به مواد غذایی آلی ، مقداری از آنها در جنگلها باقی مانده و باقی مانده به دریا منتقل می‌شود .كه بخشی از آنبه وسیله موجودات زنده داخل جنگل مصرف می‌شود به عبارت دیگر خاكهای بافت نرم غنی از املاح معدنی بوجود می‌آید كه به سبب رشد انواع و اقسام موجودات زنده گشته و در نتیجه مواد غذایی آلی در این اكوسیستم در حالت غنا باقی می ماند.
خصوصیات آب در جنگلهای حرا
آب در این اكوسیستمها بالاترین كیفیت از نظر مواد غذایی و همچنین خواص فیزیكوشیمیایی است كه جزر و مد نقش مهمی در این زمینه ایفا می كند .
جزر ومد باعث جابجای و انتقال آب از دریا به این اكوسیستم و بالعكس می شود كه باعث تعدیل شوری شده در مناطقی كه در صد تبخیر بالا است از رسیدن شوری به سطح مد اور جلوگیری می كند .
از طرفی چون جنگلهای حرا شور پسند هستند مقدار زیادی نمك را از آب دریا گرفته و در خود ذخیره می كند كه این امر باعث كاهش شوری می شود . جزر و مد همچنین در تعدیل دما نیز موثر است بدین نحو كه با حركات مستمر خود باعث جابجایی آب بستر و سطح آب می شود كه در مجموع آب و احیاناً مواد سمی حاصل از تجزیه آبزیان به سطح آب منتقل
می گردد و از این طریق دما نیز كاهش می یابد .
ریشه درختان حرا ، خود به عنوان یك صافی عمل كرده و املاح مضر را در آب جذب و به واسطه داشتن نمك فراوان در خود آنها را به شكل غیر سمی در می آورد كه از این طریق كمك شایانی به زندگی آبزیان موجود در این اكوسیستمها می كند .
بطور كلی می توان گفت ، آب موجود در این اكوسیستمها سرشار از مواد غذایی و از نظر فیزیكوشیمیایی در بالاترین كیفیت ممكن بوده و این سبب گردیده تا آبزیان برای تخم ریزی و رشد نوزادان خود كه حساسترین مرحله رشد محسوب می گردد این اكوسیستمها را برگزیده
و برای بقای نسل خود به اینجا پناه ببرند .
اهمیت گیاهان مانگرو
۱. چوب
سوخت : متأسفانه مهمترین استفاده مانگروها به عنوان سوخت سلولزی می‌باشد ، چرا كه در اراضی ساحلی تنها مانگروها هستند كه شرایط سخت محیط را تحمل كرده و مستقر شده اند .
ارزش حرارتی چوب مانگروها ۴۰۰۰ تا ۴۳۰۰ كیلو كالری در هر كیلو گرم برآورد گردیده است .
تغذیه دام : در حوزه رویش جنگلهای حرا در استان هرمزگان هرس سرشاخه ها جهت تعلیف دام به خصوص شتر متداول می‌باشد.
مصالح ساختمانی : از چوب این درختان در مصالح ساختمانی نیز استفاده می‌شود چون با استحكام بوده و در برابر حمله موریانه مقاوم می‌باشد .
نقوش و نگار : چوب این گیاه خوش نقش است و خاصیت جلاپذیری خوبی دارد و برای ساخت میز ، صندلی مبلی و پاركت استفاده می‌شود .
پوست و برگ : از پوست و برگ بعضی از گونه‌های مانگرو تانن به دست می‌آید . تانن ماده‌ای است كه در صنعت كاربرد دارد . برگ و سرشاخه های مانگرو دارای مواد غذایی سرشار برای تغذیه دام است .
۲. حفاظت از سواحل دریا
از ارزش های این گونه گیاهی این است كه با كاشت آن در اراضی ساحلی و خورها می‌توان در برابر طغیان دریا نوعی حفاظ طبیعی به وجود آورد . این جنگلها ضمن كاهش خسارات ناشی از امواج و طوفانهای سخت موجب استقرار خاك محیط اطراف نیز می‌گردد.
۳. محصولات غذایی
گونه بومی حرا در استان هرمزگان با نام AVICENNIA MARINA می‌باشد محل زیست این گونه در استان هرمزگان مردابهای سواحل خلیج فارس و دریای عمان در بندرعباس ، بندر لنگه ، بندرخمیر ، بندر جاسك و درجزیره قشم در مجاورت بندر لافت می‌باشد . حرا در جزیره قشم تشكیل توده های جنگلی و پاركهای دریایی را داده است .
این گونه اغلب به صورت جنگلهای تخریب یافته و یا درختچه های كوچك می‌باشند.
از آنجا كه این جامعه گیاهی در طی سالیان دراز تأمین كننده بخشی از نیازهای اهالی سواحل خلیج فارس بوده ، همواره مورد بهره برداری نادرست قرار گرفته و از این جهت در معرض خطر نابودی است .
به دلیل اهمیت اقتصاذی و اكولوژیك این گونه به جا است كه رویشگاههای آن بیش از این با پیش آگاهی ها و اطلاع رسانی و كنترل ، حفاظت و حمایت گردد.
نمونه خوب و تیپیك جنگل های حــرا از نظر انبوهی و وسعت در حال حاضر در تنگه خوران واقع در مجاورت لافت ( جزیره قشم )قرار دارد . این جنگل باتو جه به بهره برداری شدید هنوز از تراكم خوبی برخوردار است .
جنگل های حـرا در سالهای اخیر ارزش زیست محیطی آن كاهش یافته كه عزم ملی و همت عزیزان متعهد ومتخصص ، مدیر و كارشناس را در راه احیاء و توسعه آن طلب می‌كند.
پراكنش گیاهی جنگلهای حـرا
۱. جنگل های حرا جزیره قشم واقع در قسمت شمال غربی از بندر لافت تا كوزان همچنین در دهانه ورودی رودخانه مهران به خلیج فارس در بندر خمیر در سطحی معادل ۱۲۵۰۰ هكتار.
۲. جنگلهای مصب رودخانه شور و حسن لنگی واقع در شرق بندرعباس ، منطقه كولقان به وسعت ۵/۱۱۶۲ هكتار .
۳. مصب دهانه ورودی رودخانه میناب واقع در بندر تیاب سطحی در حدود ۵۸۵۰ هكتار از جنگل های حـرا را پوشانده است .
۴. مصب رودخانه های گز ، حیوی و بریزگ كه در حال حاضر قسمت عظیمی از جنگل آن از بین رفته است ، منحصراً در قسمت غرب بندر سیریك همراه گونه گیاهی چندل وجود دارد .
۵. غرب بندر جاسك ، در دهانه رودخانه جاسك به دریای عمان مساحتی معادل ۱۰۰۰ هكتار زیر پوشش جنگلهای حـرا می‌باشد
۶. مصب رودخانه جگین در محل تلاقی با دریای عمان نیز دیده می‌شود.
۷. ماندآبهای رودخانه ای كه بر اثر بهره برداری بی‌رویه رو به تخریب است .
برنامه ریزی جهت توسعه و كشت حرا
با توجه به اهمیت همه جانبه و بهره برداری چند منظوره از این گیاه و اثرات اقتصادی ، اجتماعی و اكولوژیكی توده های جنگلی و پرورش آبزیان ایجاب می‌كند با مشاركت فعال مردم با اتكا به دانش بومی و سنن در احیاء پوشش گیاهی كوشید.
توسعه جنگلهای مانگرو به لحاظ ارزشهای غیر قابل انكار بسیار حائز اهمیت است . این گیاه در پرورش تلفیقی جنگل و آبزیان ، منبع درآمد اهالی منطقه ، ارزشهای زیست محیطی ، میراث تاریخ طبیعی و جاذبه های گردشگری و ذخائر بیوسفری و ژنتیكی نقش بسزایی دارد.