شهر نایین

نائین یكی از شهرهای استان اصفهان در مركز ایران است. این شهر مركز شهرستان نائین محسوب می‏شود. این شهر در منطقه دشت كویر قرار گرفته‌است و آب و هوایی خشك و كویری دارد.
نائین شهری كوچك و قدیمی است كه در گذشته وسیع و آباد بوده است. قدمت آن را می‏توان از بنای بزرگ و كهن نارین قلعه یا نارنج قلعه دریافت. مسجد جامع نائین از لحاظ قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است.
علاوه بر زبان فارسی، بسیاری از مردم محلی به گویش نائینی هم صحبت می‏كنند كه گویشی از زبان‌های ایرانی مركزی است.
فرش نائین شهرت جهانی دارد.

نام
درباره نام نائین سخنان بسیار گفته‌اند كه همگی سست و بی‌اساس‌اند. از جمله این كه گفته‌اند نام نائین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی كه از اورشلیم به مشرق زمین كوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا كرده و بدین نام خوانده‌اند و… ولیكن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و… كه برای نائین برشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده‌است.نائین را با القاب و عناویین مختلفی مانند قصبه طیبه، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد كرده‌اند.

جغرافیای نائین
نائین شهری كویری‌ست و در زمینی صاف و هموار قرار گرفته‌است. ارتفاع نائین از سطح دریا ۱۵۸۰ متر، عرض جغرافیایی آن ۳۲ درجه شمالی و طول آن ۵۲ درجه شرقی است.
كوهسارهای آن هیچكدام از ۱۸ كیلومتر نزدیك تر نیستند. كوه‌های سمت شمال رشته‌ای است به نام كوه سرخه كه دنباله آن به رشته‌ای به نام بید كوه منتهی می‌شود. در سمت جنوب غربی رشته‌ای به نام كوه سره با ارتفاع ۲۳۳۰ متر از سطح دریا مرتفع ترین كوههای اطراف نائین است. رشته كوه سارو نیز در سمت جنوب غربی نائین قرار دارد كه به رشته‌های ((پرویز)) و ((بنوید)) در جنوب نائین می‌پیوندد.

تاریخ
تاریخ بنای اولیه شهر نائین به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. صحت این مدعا را علاوه بر نوشته‌های مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نائین تقویت می‌كند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف كتاب مسالك و ممالك فارس را ایالت قدیمی ایران و محل تشكیلات دولت هخامنشی ذكر می‌كند كه دوره ساسانیان و پس از اسلام به پنج ولایت یا استان تقسیم می‌شده‌است. كه هر قسمت «كوره» نامیده می‌شد. در دوره‌های ساسانی و پس از استقرار اسلام، شهر نائین جزء یكی از این كوره‌ها به شمار می‌آمد. بیشتر پژوهشگرانی كه درباره نائین بررسی و تحقیق كرده‌اند به آبادی و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره كرده‌اند. اما در مقدمه كتاب تذكره سخنوران نائین شهر نائین شهركی كاروان انداز معرفی شده كه قافله‌ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می‌انداخته‌اند. ساربانان نیز شتران خود را در نائین هنارگیری می‌كرده‌اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف می‌بینیم نائین در قبل از اسلام مركز اداری و خدماتی بخشی از ناحیه یزد بود.

بااستقرار اسلام، در بیشتر شهر‌های ایران و ورود این آیین به نائین، شهر نائین موقعیت خود را همچون گذشته حفظ كرد. یكی از نویسندگانی كه در قرن چهارم هجری كتاب خود را تألیف كرده‌است نائین را شهری آباد و پرجمعیت ذكر می‌كند.
در قرن پنجم هجری، شهر نائین مانند دیگر شهرهای نزدیك به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، در سفر مشهورش از نائین عبور كرد و به این شهر اشاره نمود. در سفرنامه ناصر خسرو درباره اوضاع اجتماعی نائین مطلب تازه‌ای ارائه نشده‌است، همانگونه كه یاقوت حموی نیز تنها به نقل قولی از اصطخری اكتفا كرده‌است.

در دوران مغول، با روی كار آمدن ایلخانان و حكومت غازان و سلطان محمد اولجایتو كه پس از درآمدن به دین اسلام به لقب «خدا بنده» ملقب شد در نائین نیز تحولاتی به وقوع پیوست. در دوران حكومت این دو ایلخان كه با وزارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اكثر شهرهای ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجد جامع در نائین ساخته شد.

در نیمه اول قرن هشتم هجری، ملك اشرف پس از شكست از شیخ ابواسحاق اینجو در شیراز و فرار به یزد، بیشتر آبادی‌ها و شهرهای یزد را خراب كرد و به نائین رسید. در جنگی كه در سال ۷۴۴ هجری در نائین بین او و امیر مبارزالدین از امرای آل مظفر به وقوع پیوست ملك اشرف شكست خورد. این جنگ باعث خرابی نائین شد و خلقی عظیم كشته شدند.

در اواخر قرن هشتم هجری، در روزگاری كه امیرتیمور خود را برای حمله به شهرهای مركزی ایران آماده می‌كرد باردیگر نائین گرفتار درگیری شاه منصور و شاه یحیی مظفری شد. در سال۷۹۳ بین این دو برادر جنگی درگرفت كه بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و كرمان تخریب شدند. نائین نیز آسیب فراوان دید.

در قرن نهم نیز جنگ و كشتارهائی بین خاندان‌های آق قویونلو و قراقریونلو بوقوع پیوست. نائین بر سر راه شهرهای مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنابراین در این درگیری نیز از آسیب و تخریب‌ها در امان نماند. اما در همین سالها، دولت شاه سمرقندی در تذكره‌ای كه به نام خود اوست و در سال۸۹۲ هجری تالیف كرده نائین را «قصبه‌ای خوش آب و هوا» معرفی می‌كند كه «بعضی محصولات آن بی نظیر است».
در اوائل قرن دهم، بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقوع پیوست. محل این نبرد نیز حوالی نائین بود. به نوشته كتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد.

در دوران حكومت تركمانان اق قویونلو ونیزیان از نائین عبور كردند اما گزارش سفر آنها نكته مهمی از اوضاع نائین را به دست نمی‌دهد.
در دوران حكمرانی ایلخانان نائین از اصلاحات و تحولی كه در بسیاری از شهرهای ایران آغاز شده بود بی بهر ه نماند. رونق اقتصادی دوره مغول نائین را كه در كنار شاهراه خلیج فارس و ری و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهری پر جمعیت و آباد درآورد. در این زمان، و بخصوص در عصر حكومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله در نائین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناهای كم نظیر به شمار می‌روند و نمایانگر پیشرفت معماری اسلامی ایرانی آن عصر می‌باشند. این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن كه باعث احداث مساجد و بناهای متعددی گردید اقوام و خانواده‌های مختلفی را نیز از دیگر شهرهای ایران به نائین سرازیر كرد. از جمله این اقوام، عده‌ای از امیرزادگان و امراء مغول بودند كه به همراه خانواده‌ها و اقوام و ملازمین خود به نائین آمدند و در این شهر و روستاها و قصبات اطراف آن ساكن شدند.

در اوایل قرن دهم ه. ق سران آق قویونلو در حوالی نائین با یكدیگر به ستیز برخاستند كه از رهگذر این جدال‌ها، شهر پریشان شد و ویرانی بسیار دید. در دوره صوفیان نائین رونق یافت. در این دوره، باروی شهر مرمت شد و بناهای جدیدی در آن احداث گشت. در سال ۱۰۰۰ه.ق هنگامی كه اصفهان به پایتختی ایران برگزیده شد نائین كه در زمانی تابع یزد بود، در محدوده اداری اصفهان جای گرفت. از وقایع مهم دوران صفویه در نائین دعوای نعتی و حیدری بود كه این اختلاف‌ها در عصر مشروطیت هم ادامه یافت. با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها (در سال ۱۳۵ ه.ق) شهر نائین كه بر سر را ه سربازان مهاجم قرارداشت، بسیار آسیب دید ولی بر اثر مقاومت مردم نائین، شهر به دست افغان‌ها نیافتاد، در این زمان گروهی از سادات طباطبایی ساكن اصفهان و زواره به نائین كوچ نمود.
در دوره قاجار نائین مورد بی‌مهری پادشاهان وقت قرار گرفت. در این دوره نائین سخت آشفته و ناامن گشت زیرا در این زمان نائین یا صحنه جنگ شیخی‌ها و «بالاسری»‌ها و یا میدان نزاع‌های حیدری و نعتی بود كه در دوره صوفیان در تمام شهرهای ایران آغاز گشته و دامن زده می‌شد و همچنین محل تاخت و تاز یاغیانی همچون نایب حسین كاشی بود.
در سال ۱۳۲۷ شمسی نائین رسماً شهرستان اعلام شد و بخشداری آن به فرمانداری تبدیل گشت. از نائین مردان بزرگ و نامداری برخاسته كه هر یك در علوم و فنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نائین بخصوص در تاریخ یكصد ساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته‌است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یك شهرستان معمولی قائل بوده‌اند.
از نائین مردان بزرگ و نامداری برخاسته كه هریك در علوم و فنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نائین بخصوص در تاریخ یكصد ساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته‌است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یك شهرستان معمولی قائل بوده‌اند چنانچه بر اثر خاندان پیرنیا حتی در قانون اساسی پس از مشروطه این شهر ر ا از شرط حد نساب نفوس برای بر خوداری نماینده‌ای مستقل در مجلس شورای ملی معاف كرده بودند. یكی از فرزندان بزرگ این سرزمین دكتر حسین فاطمی است كه در نهضت ملی شدن نفت تا آخرین نفس پایمردی كرد و به دكتر مصدق وفادار ماند و جان و سر را در راه آزادیخواهی فدا كرد.

معماری و بافت شهری
بافت شهری قدیم نائین با تاثیر پذیری از عواملی مانند محیط طبیعی، آب و هوا، نیازهای شهر، لزوم امنیت شهر در برابر تهاجم بیگانگان طراحی شده و به طور كلی دارای معماری بسته و درونگرا است. عموم فضای معماری و آثار تاریخی در تركیبی متراكم در كنار یكدیگر و متصل به هم استقرار یافته‌اند. طراحی شهر به گونه‌ای بوده‌است كه فضای مسكونی بدون آن كه از نظر كاربردی دچار اشكال شوند در كنار عناصر شهری مانند مسجد جامع و دارا لحكومه و بازار و حسینیه و مدرسه و حمام مستقر شده‌است.

بافت قدیم نائین از هفت محله تشكیل شده‌است. این محلات كه هر یك حسینیه‌هایی دارد عبارتند از:محله چهل دختران
پنجاهه
نو گاباد یا نو آباد
باب المسجد یا در مسجد
سرای نو
كوی سنگ یا گودالو
محله كلوان

امروز نائین به دو قسمت نائین جدید و قدیم تقسیم می‌شود. اكثر مردم خانه‌های قدیمی را خراب كرده و به قسمت نوساز شهر نقل مكان كرده‌اند.
چشم انداز محله محمدیه از جذاب‌ترین مناطق بخش مركزی نائین است. این محله به خاطر موقعیت و نمای زیبا مورد توجه گردشگران است. در مركز این محله تپه‌ای قرار گرفته كه بر بالای آن قلعه زیبای آشورگاه ساخته شده‌است. در پایان تپه كارگاه عبا بافی در دل زمین كنده شده‌اند. مردم محل این كارگاه را «سرداب» می‌نامند. محله محمدیه دارای سبط‌های متعدد و گذرها و گنبدهای زیبا و بناهای تاریخی بسیار است.

بازار نائین
بازار شهر نائین به صورت خطی مستقیم از دروازه چهل دختران شروع می‌شود وبه مسجد خواجه ختم می‌شود طول این بازار در حدود۳۴۰ متر است. همه مراكز محلات (حسینیه‌ها) با كوچه ‌های فرعی و اصلی به آن مربوط می‌شوند. در امتداد راسته بازار دو چار سو وجود دارند كه محل تقاطع بازار با دو معبر هستند. بازار نائین تا چند سال پیش دائربود ودر آن فعالیتهای بازرگانی انجام می‌شد اما درحال حاضر به علت انتقال مغازه‌ها به خیابان تقریبا حالت نیمه متروك درآمده‌است بازار نائین دكان‌های با طرح‌های متفاوت دارد. راسته بازار مسقف است كه قسمتی از سقف آن چند سال قبل فرو ریخت. اخیراً سازمانهای مسؤل قسمتهای بازار را مرمت كرده‌اند. بازار ناییین در دوره ایلخانان بیش از هر زمان دیگر توسعه یافت. ورودی بازار یكی از مهم‌ترین دروازه‌ها شهر محسوب می‌شده ‌است. این مجموعه دارای دو كاروانسرا نیز هست. سقف این بازار گنبدی و طاق ضربی است كه نورگیرهایی دایره‌ای شكل در وسط طاق‌های آن پیش‌بینی شده‌است. به طور كلی بازار نائین یكی از آثار زیبا و قابل توجه شهر نائین بشمار می‌رود، زیرا چند اثر مهم شهر مانند مسجد شیخ مغربی و مسجد خواجه و حسینیه چهل دختران درآن واقع شده‌اند.

مصلی
از دیگرآثار جالب و قابل توجه نائین ساختمان مصلا است كه تا چند سال پیش باغ وسیع و مشجر آن تفرجگاه مردم درایام تعطیل بوده‌است و بقعه داخل آن نیز زیارتگاه نائینی‌ها بشمار می‌رفت گنبد زیبای مصلی روبه روی گنبد امامزاده سلطان سید علی واقع شده و خیابانی این دو محل بهم ارتباط می‌دهد. عمارت مصلی مدفن سید نوربخشی بزرگ سلسله نوربخشیه‌است مزار این عارف مشهور روبروی درب ورودی باغ مصلی قرار گرفته و سنگ مرمری با تاریخ ۹۵۳ هجری بر مزار او نصب شده‌است. در وسط باغ مصلی مقبرهای به صورت هشت گوش با اتاقهای قرینه وبه صورت چهار ایوانه واقع شده كه گنبد بسیار زیبایی از كاشی به رنگ آبی بر روی آن خودنمائی می‌كند. در زیر این گنبد آرامگاه حاج عبدالوهاب نائینی فرزند حاج عبدالقیوم واقع شده كه در سال ۱۲۱۲هجری در این محل درگذشته‌است. مزار دیگری متعلق به مرحوم حاج محمد حسن آذربایجانی است كه درسال۱۲۵۰ هجری در گذشته و دراین محل به خاك سپرده شده‌است. در مورد چگونگی احداث این بنا نیز برخی از منابع نوشته‌اند در سفری كه محمد میرزای قاجار به عنوان فرزند ولیعهد از كرمان به تهران می‌رفت در این محل میهمان مرحوم حاج محمد حسن شد و وی سلطنت اورا پیش بینی كرد چون گفته‌های او مقرون به حقیقت می‌شود محمد شاه برای سپاس از او دستور می‌دهد این بقعه را بر مزاراو بسازند. مساحت باغ مصلی ۱۸جریب است و دور تا دور آن به صورت غلام گردش می‌باشد درضلع غربی مصلی آب انبار بزرگی كه در نوع خود بسیار جالب توجه‌است. از دیگر زیبائی‌های این عمارت وجود دو بادگیر است كه در تابستانها باعث سردی و گوارائی آب این آب انبار می‌شود. ورودی مصلی وعمارت مصلی بصورت دو طبقه‌است. عمارت مصلی نائین در آبانماه ۱۳۶۵ به شماره ۱۷۱۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

مسجد جامع نایین، مسجدی است به سبك مساجد اولیه اسلام

 
خانه پیرنیا: رو به روی مسجد جامع، خانه پیرنیا قرار دارد كه قدمتش به دوران صفویه بر می گردد. علاوه بر تماشای معماری و ظریف كاری های هنرمندان می توانید روی دیوارهای شاه نشین این خانه، نقاشی هایی از مجموعه داستان های «هفت پیكر» نظامی را ببینید. موزه ای هم در این خانه برپاست كه برای تماس با آن، می توانید با شماره 32253621 (031) تماس بگیرید.

رو به روی مسجد جامع، خانه پیرنیا قرار دارد

 
آب انبار و نارین قلعه (نارنج قلعه): كوچه رو به روی مسجدجامع را كه پیاده به سمت پایین حركت كنید، آب انبارِ «خان» را در سمت راست تان و نارین قلعه را در سمت چپ خواهید دید. دیوارهای نارین قلعه خشتی است و قدمتش به پیش از اسلام (دوره اشكانی) می رسد و قدیمی ترین بنای نایین است كه البته تا دوره قاجار مورد استفاده بوده.

دیوارهای نارین قلعه خشتی است و قدمتش به پیش از اسلام (دوره اشكانی) می رسد

  
بازار قدیمی: پشت نارین قلعه كوچه ای است كه در ابتدای آن مسجد «خواجه خضر» را می بینید و سپس یك ساباط قدیمی شما را با به بازار سنتی این شهر هدایت می كند. مسیر 300 متری مسجد خواجه خضر تا حسینیه چهل دختران، راسته بازار را تشكیل می دهد. معروف ترین سوغاتی های نایین، عبا و قالی و داروهای گیاهی (از جمله كتیرا) و لبنیات محلی است.

. معروف ترین سوغاتی های نایین، عبا و قالی و داروهای گیاهی (از جمله كتیرا) و لبنیات محلی است

 
سایر عمارت های كهن: از سایر جاذبه های بافت تاریخی نایین می توان مسجدهای شیخ مغربی و بابا عبدالله، خانه های فاطمی و امامی، حمام های نوآباد و كلوان، باغ مصلا، آب انبار معصوم خانی و یخچال قدیمی را نام برد كه با پیاده روی در همان منطقه آن ها را خواهید دید.

باغ مصلای از جاذبه های بافت تاریخی نایین می باشد
محله محمدیه: معروف بودن محله محمدیه به كارگاه های عبابافی سنتی اش است. محمدیه در حاشیه جاده نایین به انارك قرار دارد و از میدان غدیر و خیابان شهدا قابل دسترس است. كارگاه های عبابافی بیشتر خانه هایی قدیمی و دستكند در دل زمین اند تا بافندگان در تابستان ها هم از گرمای كویر در امان باشند. در این محله همچنین می توانید به تماشای آسیاب دوهزار ساله «ریگاره» و مساجد هزارساله «سركوچه» و جامع محمدیه برویده آشورگاه» را هم در بالای تپه ای بلند ببینید كه یادگاری از دوران زرتشتیان است.

معروف بودن محله محمدیه به كارگاه های عبابافی سنتی اش است