بویلر یا دیگ بخار مجموعهای از لولهها است كه از آنها برای انتقال گرمای تولیدی توسط فرایند احتراق به سیال استفاده میشود و در نهایت آب داغ یا بخار آب تولید میشود. در مرحله بعد، بخار یا آب داغ تولید شده، فشرده میشوند و برای كاربردهایی مانند گرمایش و تولید توان از آن استفاده میشود. بویلرها كاربرد بسیار زیادی در نیروگاهها دارند.
بویلر یا دیگ بخار چیست؟
همانطور كه اشاره شد، بویلر، مجموعهای از لولهها است كه در آن به آب و یا سایر سیالات گرما داده میشود و در نهایت بخار یا بخار آب تولید میشود. این فرایند نیاز به انرژی و حرارت دارد كه این حرارت میتواند از طریق احتراق سوختها، انرژی برق و یا انرژی هستهای تامین شود. همچنین بویلر یكی از اجزای اصلی نیروگاه بخار است و در كنار توربین، پمپ و سایر توربوماشینها، نقش اساسی را برای تولید توان در نیروگاه ایفا میكند.
به صورت كلی میتوان گفت كه یك سیستم بویلر از سه بخش تشكیل شده است. بخش اول، سیستم آب تغذیه را نشان میدهد، بخش دوم سیستم بخار و بخش سوم نیز سیستم سوخت است.
به صورت جزئیتر میتوان اجزای اصلی سیستم بویلر را شامل، «گرم كننده آب تغذیه» (Feedwater Heater)، «دی اریتر» (Deaerator)، «پمپ تغذیه» (Feed Pump)، «اكونومایزر» (Economizer)، «سوپرهیتر» (Superheater) و «كندانسور» (Condenser) دانست. شكل زیر به صورت كلی و در حالت عمومی، شیوه قرار گرفتن اجزای مختلف یك مجموعه دیگ بخار را به تصویر كشیده است.
یكی از اجزایی كه در شكل بالا نشان داده شده، «مخزن زیر آب» (Blowdown Tank) است. شیر این مخزن، توسط اپراتور بویلر باز میشود و مقداری از آب پر از املاح از انتهای بویلر تخلیه میشود. در واقع هدف از اینكار این است كه درصد املاح موجود در آب درون بویلر به اندازهای كه بویلر بر اساس آن طراحی شده، تنظیم شود تا وقتی تبخیر آب صورت میگیرد این املاح در بویلر ته نشین و باعث خرابی قسمتهای مختلف آن نشود. در نهایت مقدار آب كاهش یافته توسط مخزن زیر آب، توسط آب ورودی كه املاح كمتری دارد، تامین میگردد.
علاوه بر مواردی كه در بالا بیان شد، تعداد زیادی از كنترل كنندهها در مسیر جریان دیگ بخار حضور دارند كه وظیفه نمایش جریان آب و بخار، جریان سوخت و درصد تركیب شیمیایی سوخت و هوا را بر عهده دارند. توجه شود كه سیستم آب تغذیه از دو منبع تشكیل شده است. این دو منبع، آب را به سمت دیگ بخار هدایت میكنند تا به بخار تبدیل شود.
دستهبندی بویلر یا دیگ بخار بر اساس كاربرد
بویلر یا دیگ بخار كاربرد بسیار زیادی دارد و در صنایع مختلفی مورد استفاده قرار میگیرد. این ابزار را میتوان با توجه به نوع استفادهای كه از آن میشود، به دستههای گوناگون تقسیم كرد. این نوع دستهبندی در این بخش مورد بررسی قرار میگیرد.
بویلرهای ساكن
این بویلرها به صورت رایج در نیروگاهها مورد استفاده قرار میگیرند. در واقع یك نیروگاه تولید توان در یك مكان احداث میشود و سالها برق تولید میكند و بویلری كه استفاده میكند از نوع بویلرهای ساكن است.
بویرهای قابل حمل
بویلرهای قابل حمل، اندازه كوچكی دارند و به صورت سیار قابل استفاده هستند. این بویلرها در كارگاهها مورد استفاه قرار میگیرد. به كمك این بویلرها آب موجود در اتوها نیز گرم و آماده مصرف میشود.
بویلرهای لوكوموتیو
این نوع از بویلرها یكی از انواع بویلرها است كه به صورت خاص طراحی شدهاند. از این بویلرها برای تولید بخار مورد نیاز برای حركت موتورها و تجهیزات ریلی استفاده میشود.
بویلرهای دریایی
نوع دیگری نیز از بویلرها موجود هستند كه به صورت رایج در كشتیها استفاده میشوند. این بویلرها با توجه به نوع خاص و كاربردی كه دارند، به بویلرهای دریایی معروف هستند.
دستهبندی بر اساس نحوه قرار گرفتن بویلرها
بویلرها را میتوان بر اساس مكان قرارگیری آنها به سه دسته افقی، شیبدار و عمودی تقسیمبندی كرد. در واقع، اگر محور قرارگیری بویلر به صورت افقی باشد، بویلر را بویلر افقی مینامند. به صورت مشابه میتوان بیان كرد كه اگر محور قرارگیری بویلر به صورت عمودی باشد، بویلر را بویلر عمودی و اگر محور بویلر شیبدار باشد، بویلر را بویلر شیبدار مینامند. شكلهای زیر به ترتیب یك بویلر افقی، عمودی و شیبدار را نشان میدهند.
دستهبندی دیگ بخار بر اساس مكان كوره
بویلرها را میتوان بر اساس نحوه قرار گرفتن و مكان كورهها به دو دسته كلی تقسیمبندی كرد. دسته اول این بویلرها، بویلرهایی هستند كه در آنها كوره در داخل پوسته قرار گرفته است. این بویلرها به بویلرهای «درون سوز» (Internally Fired) یا بویلرهای با كوره در درون معروف هستند.
نوع دیگری نیز از بویلرها موجود است كه كوره در بیرون پوسته قرار گرفته است. این بویلرها را بویلرهای «برون سوز» (Externally Fired) یا بویلرهای با كوره در بیرون مینامند.
دستهبندی دیگ بخار بر اساس فشار بخار تولید شده
همانطور كه اشاره شد، بویلرها وظیفه تولید آب داغ یا بخار آب داغ را بر عهده دارند. این بویلرها بر اساس فشار بخاری كه تولید میكنند به پنج دسته كلی تقسیم میشوند. دسته اول بویلرهای فشار پایین هستند و دسته دوم بویلرهایی با فشار متوسط را شامل میشوند. دسته سوم نیز بویلرهایی با فشار بالا هستند. دو دسته دیگر بویلرها با توجه به فشار بحرانی تعریف میشوند و شامل دو دسته بویلر زیر بحرانی و بویلر فوق بحرانی هستند.
بویلر یا دیگ بخار فشار پایین
بویلری كه بخار را در فشار محدوده 20-15 «بار» (bar) تولید میكند را در دسته «بویلرهای فشار پایین» (Low Pressure Boilers) قرار میدهند. در این حالت از بخار برای فرایند گرمایش استفاده میشود.
بویلر یا دیگ بخار فشار متوسط
بویلر یا «دیگ بخار فشار متوسط» (Medium Pressure Boiler)، بویلری است كه فشار كاری بخار آن در محدوده بین 20 تا 80 بار تغییر كند. این بویلر را میتوان برای تولید توان در نیروگاه استفاده كرد. همچنین به صورت تركیبی برای تولید توان و گرمایش نیز از آن استفاده میشود.
بویلر یا دیگ بخار فشار بالا
همانطور كه اشاره شد، دستهای از بویلرها هستند كه به آنها «بویلرهای فشار بالا» (High Pressure Boiler) گفته میشود. این بویلرها، بخار را در فشار بالاتر از 80 بار تولید میكنند.
بویلر یا دیگ بخار زیر بحرانی
اگر یك بویلر، بخار را در فشار پایینتر از فشار بحرانی تولید كند، «بویلر زیر بحرانی» (Subcritical Boiler) نامیده میشود. در واقع بویلرها با توجه به كاربردی كه دارند بخار با فشارهای مختلفی را تولید میكنند و بسیاری از نیروگاهای توان پیشرفته از «بویلر فوق بحرانی» (Supercritical Boiler) استفاده میكنند كه در قسمت بعد معرفی میشود.
بویلر یا دیگ بخار فوق بحرانی
این بویلرها، بخار را در فشاری بالاتر از فشار بحرانی تولید میكنند. بویلرهای فوق بحرانی، اواپراتور یا «تبخیر كننده» (Evaporator) ندارند و آب به صورت مستقیم و با فرایند «فلشینگ» (Flashing) به بخار تبدیل میشود.

دیگ آب گرم چیست؟
دیگ آبگرم (Hot Water Boiler) یا همان بویلر آب گرم یك منبع تحت فشار است كه در آن سیال عامل تحت فشار تا حداكثر دمای 90 درجه سانتیگراد گرم گردیده و بكار گرفته می شود. آب بعنوان سیال عامل بیشتر دیگ های بخار توان نگهداری انرژی مورد نیاز با ظرفیت حرارتی بالا را داراست.
كاربرد دیگ آبگرم در سامانه های گرمایشی می باشد كه با راه اندازی آن در موتورخانه آپارتمان با گردش آب گرم به مبدل های حرارتی از قبیل یونیت هیتر و رادیاتورها با منتقل كردن حرارت می شود گرمایش فضا را محیا كرد. دیگ آبگرم نیز مانند دیگ روغن داغ از گونه های دیگر بویلرها میباشد كه در فشارهای فراتر آب بالای 100 درجه سانتی گراد ایجاد مینماید.
انواع بویلر آبگرم
دیگهای بخار با دقت به فرآورده آلیاژ بكار رفته به 3 مدل چدنی و فولادی و چگالشی تقسیم می شوند:
دیگ آبگرم چدنی
این نوع دیگ از پرههای چدنی ساخته شده است. معمولا این نوع پرهها در كارخانه دیگ بخار تولید شده و پس از انتقال در محل مونتاژ می شوند. امروزه كاربرد دیگهای چدنی كمتر رایج می باشند و محدود به پروژه های كوچك شدهاند و حمل و نقل این مدل دیگ نیز راحت می باشد.
از مزیت های دیگ آبگرم چدنی می توان به: مقاومت این دیگ در برابر زنگ زدگی و خوردگی، قیمت پایین تر نسبت به سایر دیگ ها، قابلیت تعویض پره های آن اشاره كرد.
دیگ آب گرم فولادی
نوع فولادی دیگ آبگرم ساختار معمولی دارد و از ورق و لولههای آلیاژی آتشخوار یكپارچه ایجاد می شوند. دیگهای فولادی راندمان بالاتری دارند و همینطور به نسبت دیگهای چدنی طول عمر بالاتری را نیز دارا می باشند.
این دیگ های فولادی معمولا به دو دسته فایر تیوب و واتر تیوب تقسیم می شوند كه از فایر تیوب معمولا در كارخانجات و مجتمع های مسكونی مورد استفاده قرار میگیرد، از واتر تیوب به دلیل فشار بالای تولیدی در نیروگاه ها مورد استفاده قرار میگیرد.
از مزیت های دیگ فولادی می توان به: تحمل فشار بالا، طول عمر بالا، بازده حرارتی بالاتر نسبت به دیگ های دیگر اشاره كرد.
دیگ آبگرم چگالشی
در دیگ های چگالشی به خاطر بازیافت حرارت نهان و كم كردن تلفات مسیر دودكش، یك مبدل حرارتی چگالشی در راستای دودكش موتورخانه آماده سازی و نصب می شود و با بهره گیری از مواد مقاوم به خوردگی، مانند فولاد ضد زنگ در مسیر خروجی دود، این انرژی به آب انتقال پیدا كرده و به این شیوه دمای دود را تا كمتر از 60 درجه سانتی گراد كاهش می دهد كه بررسی های عملی نشان می دهد كه حدود 12 درصد انرژی نهان تنها ناشی از چگالش بازیافت می گردد.
طرز كار دیگ آب داغ
طرز فعالیت دیگ آب گرم شبیه بویلرهای صنعتی بخار عادی می باشد. البته در این قسمت از مقاله قصد داریم تماما نحوه فعالیت دیگ آبگرم را مورد بازبینی قرار دهیم. دیگ آب گرم در زمان فعالیت تماما از آب مالامال می شود در حالی كه بویلر صنعتی مقداری خلأ را برای ایجاد بخار دارد.
طرز عمل بویلر صنعتی آب داغ به این صورت است كه یك مشعل داخل كوره موجود بوده و لوله ها را گرم می نماید به همین ترتیب آب داخل لوله گرم می شود. آب گرم شده با به كارگیری از یك پمپ معمولی و لوله كشی گردشی به فرآیند تحویل داده می شود و به دیگ آبگرم بازگردانده میشود تا مجدد گرم شود.
برای پرهیز از خوردگی و از بین رفتن دیگ آبگرم آب محل ورود به بویلر می بایست تصفیه شود. كه می توان از دستگاه های تصفیه آب و مواد شیمیایی تصفیه آب بهره مند شد. مخزن فشار دیگ آب گرم معمولا یك لوله استوانه ای افقی و بسته می باشد كه بوسیله مواد عایق احاطه شده است. معمول ترین دیگ های آب گرم صنعتی دو یا سه پاس می باشد. هر گذرگاه مجموعه ای متعدد از لوله هایی می باشد كه گاز از طریق دودكش از آن عبور مینماید.
علاوه بر نكاتی كه درباره نحوه عمل و پایه عمل دیگ آبگرم گفته شد این مدل بویلرها شعله معكوس می باشند كه در آن مشعل به كوره ای آتش میزند و گازهای احتراق در درون همان محیط به درون خود باز میشوند تا از احتراق بدون نقص اطمینان حاصل شود. این كار باعث می شود تا این گونه بویلر فضای كمتری را نیاز داشته باشد.

دیگ روغن داغ چیست؟
دیگ روغن داغ جایگزین آب و بخار برای تولید دمای بالا می باشد. بدین صورت كه در اكثر سیستم های گرمایشی برای ایجاد گرما از آب و بخار استفاده می كنند. اما برای افزایش دما به آب و بخار در فشار بالا نیاز است. بالا بردن فشار باعث كاهش ضریب ایمنی می شود. و ممكن است كه خطرات جبران ناپذیر بوجود آید. بهمین دلیل در دما های بالا از دیگ روغن داغ یا بویلر روغن داغ استفاده می شود. مكانیزم عملكرد این نوع دیگ ها بدین صورت است كه حرارت را از روغن های مخصوص حرارتی به گاز های داغ حاصل از احتراق مشعل منتقل می كند.
بطور كلی دیگ روغن داغ گرمای حاصل از انواع مشعل را به روغن های حرارتی در حال گردش منتقل میكند. این عمل باعث افزایش دما میگردد. در ادامه با ساخت این نوع دیگ، كاربرد، اجزای تشكیل دهنده، برتری این نوع دیگ نسبت به دیگ آب و بخار را بطور كامل بررسی می كنیم.
اجزای تشكیل دهنده دیگ روغن داغ
اجزای دیگ روغن داغ عبارتند از مشعل، پمپ، الكتروپمپ، پرشر سوئیچ، ترموتر، صافی، لرزه گیر، ترموستات، مانومتر می باشد. هركدام از این اجزا دارای وظایف خاص و انواع مختلف است كه در ادامه مورد بررسی قرار میدهیم.
مشعل: مشعل ها دارای انواع مختلف و سوخت های متفاوت است. مشعل گاز سوز، مشعل گازئیل و… نوع مشعل به دلخواه مشتری است. بدین صورت كه مشتری اگر امكان تهیه گازئیل را داشته باشد میتوان برای بویلر روغن داغ او مشعل گازئیل تعبیه كرد.
پمپ: پمپ نیز مانند مشعل دارای انواع مختلفی میباشد. برای این نوع دیگ ها از پمپ های سانتریفیوژ استفاده می شود. وظیفه پمپ بچرخش در آوردن روغن در دیگ است. پمپ های سانتریفوژ از نشت روغن جلوگیری میكند و درای عملكرد بسیار خوبی است.
الكتروپمپ: نوع الكتروپمپ در دیگ روغن داغ از نوع دنده ای می باشد و وظیفه آن تزریق روغن مخصوص است.
پرشرسوئیچ: بطور كلی پرشر سوئیچ برای تنظیم فشار در انواع دیگ بخار بویلر صنعتی مورد استفاده قرار میگیرد. در این نوع دیگ نیز برای تنظیم فشار روغن استفاده می شود.
ترموتر : برای بویلر روغن داغ از ترموتر استیل اروپایی استفاده می شود و وظیفه آن بررسی حرارت رفت و برگشتی روغن است.
صافی: محل قرار گیری صافی در زمان برگشت روغن داغ می باشد.
لرزه گیر: برای جوگیری از تنش در پمپ سانتریفیوژ روغن داغ است.
ترموستات : نوع ترموستات بكاررفته در این نوع دیگ ها از نوع دیجیتالی است. وظیفه ترموستات در دیگ روغن داغ تنظیم حرارت است.
مانومتر: برای بررسی فشار رفت وبرگشتی روغ استفاده می شود.
ساخت دیگ روغن داغ یا بویلر روغن داغ
جهت ساخت دیگ روغن داغ باید حداقل از سه پاس حرارتی برای انتقال حرارت از روغن به گاز های مشعل دیگ بخار استفاده شود. عدم ترین دلیل استفاده و ساخت این نوع دیگ ها بهرگیری از انرژی بیشتر در عین حال كاهش مصرف سوخت است كه این امر باعث كاهش هزینه ها می شود. برای كاهش مصرف سوخت باید سطح انتقال حرارت را افزایش داد. این عمل باعث بهرگیری بیشتر از انرژی می شود.
برای انتقال حرارت از روغن به گاز های مشعل دیگ باید در تمامی مراحل یكسان باشد. یكسان نبودن حرارت باعث متوقف شدن روغن داغ در مسیر می شود. كه این امر باعث بوجود آمدن خطرات می شود. در هنگاه ساخت و كار كرد با دیگ روغن داغ باید دقت داشته باشید و تمامی دستورالعل های مربوط را انجام دهید تامشكلی در حین كار نداشته باشید. در ادامه نكات ایمنی در هنگام استفاده از دیگ روغن داغ را بیان میكنیم.
نكات ایمنی در هنگام استفاده از دیگ روغن داغ
در همه امر باید ابتدا ایمنی و نكات ایمنی را رعایت نمود سپس اقدام به كار كردن كرد استفاده از دیگ روغن داغ از این قاعده مستنا نیست از طرفی با وجود روغن داغ و دمای بالا اگر ایمنی را رعایت نكنید باعث ایجاد خطرات جبران ناپذیر می شود. در ابتدای خرید دیگ روغن داغ دقت كنید كه دارای نشان استاندارد و شركت ارائه دهنده آن بتواند كیفیت دیگ را تضمین كند. قیمت دیگ روغن داغ را فدای كیفیت آن نكنید پایین بودن كیفیت و عدم وجود استاندارد میتواند خسارات جبران ناپذیری را بوجود آورد. دیگ روغن داغ استاندارد دارای لوله های بدون درز و با كیفیت بالا می باشد.
باید دقت داشته باشید اگر ورق ها و لوله های استفاده شده در این نوع بویلر دارای كیفیت پایین و ضخامت كم باشد باعث كم شدن طول عمر دستگاه شما می شود. تجهیزات كنترل كننده روغن داغ اعم از مانومتر ترموستات ترموتر پرشرسوئیچ بایداز كیفیت بالای برخوار باشد در در صورت بروز مشكل بتواند از آن جلوگیری كند. بطور مثال اگر دما بیش از افزایش یافت بتواند بصورت اتوماتیك مشعل را از مدار خارج كند. از بوجود آمدن خطرات احتمالی جلوگیری كند.
تمامی جوشكاری های انجام شده در دیگ روغن داغ باید بصورت دوره ای بازرسی شود. حتی برای شروع كار و راه اندازی دیگ بخار روغن داغ نیاز است كه یك بازرس برای تست جوشكاری های انجام شده اطلاع دقیق بدست آورد و شما را از كیفیت دیگ خریدارای شده مطلع كند. فراموش نكنید رعایت ایمنی و خرید دستگاه با كیفیت میتواند از لحاظ مالی و جانبی شما را حفظ كند.
كاربرد دیگ روغن داغ
این نوع بویلر در صنایع مختلف دارای كاربردهای فراوانی است. بطور كلی هر صنعتی كه نیاز به حرارت دارد از دیگ بخار روغن داغ استفاده می كند. چند نمونه از این صنایع را معرفی می كنیم
صنایع غذایی : كارخانجات تولید روغن خوراكی، خط تولید سرخ كردن های مانند چیپس و …، تولید شكر، نبات و آبنبات
صنایع نساجی: ماشین آلات رنگرزی نیاز به حرارت دارد بهمین دلیل از این نوع بویلر برای گرمایش انواع ماشین آلات این صنعت استفاده می شود.
صنعت قیر: همانطور كه میدانید قیر و ایزگام به گرمای زیاد احتیاج داردند پس میتوان از بویلر روغن داغ در این صنعت استفاده نمود همچنین برای گرم كردن و روان كاری مواد نفتی سنگین در مخازن از این نوع بویلر استفاده میشود.
دیگر صنایع كه میتوان از این نوع دیگ استفاده كنند عبارتند از: صنعت چوب، تولید چرم، ساخت بتن و سیمان و…
