بنای امام زاده سید محمد از جاهای دیدنی مشهد می باشد این بنا به «گنبد خشتی» ، واق در «چهار سوق» یا چهار سوی نوغان شهر مشهد مقدس مشهور است ، یكی از چند زیارتگاه مهم و محترم این شهر گرامی پس از حرم حضرت رضا علیه السلام است . گنبد خشتی از جاهای دیدنی مشهد مدفن یكی از سادات موسوی شهر مشهد ، از اعقاب حضرت موسی بن جعفر علیه السلام است كه در سال ۸۳۲ هجری قمری (زمان سلطنت شاهرخ تیموری) وفات یافته و مقبره اش هم احتمالاً در همان زمان احداث شده است . بنابراین گنبد خشتی پس از حرم حضرت امام رضا علیه السلام قدیمی ترین زیارتگاه مشهد مقدس است .
فرد مدفون در گنبد خشتی از جاهای دیدنی مشهد كه از اهالی مشهد و دیگر زائران وی را «امامزاده سید محمد» ، «سلطان محمد» و گاه «شاهزاده محمد» می خوانند . نام كاملش «امیر سلطان غیاث الدین محمد بن امیر طاهر الموسوی» است كه نسب شریفش با هفده واسطه به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می رسد .
محل دقیق گنبد خشتی در فاصله ۵۰۰ متری حرم حضرت رضا علیه السلام ، در حاشیه خیابان طبرسی ، واقع در كوچه ای بنام «گنبد خشتی» مچاور چهارسوی نوغان و میدان طبرسی است .
توصیف بنا :
بنای گنبد خشتی یا همان امام زاده سید محمد از جاهای دیدنی مشهد شامل یك سرداب با دو سنگ قبر ، یك چهار طاقی مربع شكل به ابعاد ۱۰×۱۰ متر بر روی سرداب و یك سنگ قبر نفیس در كف چهار طاقی است .
بنا شامل چهار ایوان در چهار سو است كه یكی از آنها مدخل اصلی ایت و سه ایوان دیگر دارای بیرون شو به فضاهای اطراف است . این فضای چهار پهلو با استفاده از چهار پیلگوش تزئینی در بالا تبدیل به فضایی هشت پهلو شده كه دارای هشت پنجره در زیر گنبد است . گنبد بنا هم دو پوششه است . گنید زیرین (آهیانه) از تزئینات بسیار زیبایی برخوردار است . زیر آن هم مقرنس كاریهای گچی نفیس است كه بصورت شانزده خوشه آویز هشت ضلعی زیر گنبد را مزین كرده است .
در زمان احداث بنا هفده آیه اول سوره واقعه را با خط خوش ریحان در زیر گنبد داخلی و هشت پنجره نوشته اند . كتیبه از ضلع جنوبی (قبله) آغاز می شود و در همان جا به پایان می رسد . بیست آیه اول سوره ملك هم با خط خوش ثلث از ایوان جنوبی شروع و در لبه های چهار ایوان نوشته شده است .
صورت فعلی گنبد خشتی
گنبد بیرونی (خود) در زمان احداث اولیه تماماً از خشت خام (آجر) ساخته شده لذا به «گنبد خشتی» شهرت یافته است . ارتفاع بنای گنبد خشتی از كف تا بالای زیرین ۹/۱۱ متر و تا رأس گنبد بیرونی ۹/۱۴ متر است . در حدود سال ۱۳۴۰ شمسی در صدد برآمدند تا ساقه و رویه بیرونی گنبد را سلیقه ای كاشی پوش نمایند . ابتدا ساقه را به یك تاج و سوره توحید كرده امام بعد كار را نیمه تمام رها كردند ! چون كاشی كاری مزبور اصالت و تناسبی با بنای «گنبد خشتی» نداشت ، در سال های ۸-۱۳۶۴ برچیده شد و ساقه رویه بیرونی گنبد مجدداً آجرپوش گردید .
گنبد خشتی پس از ۱۳۴۰ شمسی
بنای گنبد خشتی یا همان امام زاده سید محمد از جاهای دیدنی مشهد ظاهراً در زمان قاجاریه نیاز به مرمت اساسی داشته ، در نتیجه همه فضای داخلی بنا را رنگ آمیزی و مجدداً تزئین كرده اند . در این مرمت روی مقرنس ها و كتیبه های اصیل دوره تیموری را رنگ كرده و كتیبه های نو در زیر گنبد رقم زده اند . این مرمت ها قطعاً پیش از سال ۱۳۰۰ هجری قمری صورت گرفته است چون در كتاب مطلع الشمس كه در سال ۱۳۰۰۱ تحریر شده ، گزارش وضعیت نوین بنا نقل شده است .
چون بنا دیگر بار فرسوده و محتاج مرمت شده بود ، در شهریور ۱۳۷۸ شمسی اقدام به این امر شد و در حین كار بخشی از كتیبه های اصیل دوره تیموری (سوره های ملك و واقعه) نمایان گردید . لذا مرمت كاران میراث فرهنگی خراسان با دقت تمام لایه های تزئینی دوره قاجاری را بازپیرایی و خطوط و نقوش اصلی را نمایان و بازسازی كردند . این مرمت اساسی تا آغاز سال ۱۳۸۰ شمسی به طول انجامید و پس از آن بنا بصورت اولیه درآمد و مورد بازدید و زیارت زائران قرار گرفت .
ظاهراً در همان زمان قاجاریه یك ایوانچه ۷×۷ متری به عنوان مدخل رواق اصلی در سمت قبله (جنوب) احداث و بنای اصلی الحاق شده است . چون مقبره در گوشه قرار داشته ، در كوچه جنوبی چند پله تعبیه شده و بعداً ایوانچه ورودی احداث گردیده است كه اكنون از آن به عنوان كفش كن استفاده می شود .
مشخصات سنگ قبر :
گرچه محل اصلی دفن در سرداب گنبد خشتی تعبیه شده اما در كف رواق نیز سنگ قبر بسیار نفیسی با نقوش و كتیبه های متنوع قرار داده شده است . ابعاد این سنگ قبر ۱۸۳ (طول) × ۷۶ (عرض) × ۷۹ سانتیمر (ارتفاع) می باشد . جنس آن هم از نوع سنگ سپانتین یا هركاره است . سنگ ، میان تهی (صندوقی است) و به آیات قرآنی ، نقوش گل و گیاه ، خطوط كوفی و معلقی مزین شده و نام و نسب كامل (شجره نامه) سلطان محمد تا حضرت علی علیه السلام بر روی آن حك گردیده است .
سطح فوقانی سنگ به ابعاد ۱۸۳×۷۶ سانتیمتر شامل یك حاشیه است كه سلام و صلوات بر چهارده معصوم را در شش قاب به خط ثلث در بر دارد و هر قاب با یك شمشه ۹×۹ سانتیمتری كه حاوی كلمه «محمد» است از دیگر قاب ها جدا می شود . در وسط سنگ آیات ۱۵ تا ۱۹ سوره آل عمران در قابی تزئینی به شكل طاق كلیل به خط ثلث كتیبه شده است . در قسمت بالای سنگ هم قابی چهار گوش تعبیه و سوره فاتحه به خط معلقی «بنایی» در آن تحریر شده است .
ضلع های جانبی سنگ (پشت سر و قبله) دارای ابعاد ۱۸۳×۷۹ سانتیمتر ، با یك نوار حجازی شده در قسمت فوقانی و مزین به نقوش اسلیمی و گیاهی است . سطح ضلع ها را سه قاب ۳۲×۵۵ سانتیمتری در برگرفته كه آیاتی از سوره دهر ، غاشیه ، كورت ، قدر ، كوثر و احزاب با خط ثلث در آنها كتیبه شده و هر قاب به وسیله یك نقش گلدانی و گیاهی از قاب بعدی جدا شده است .
بالای هر قاب ، قاب دیگری به ابعاد ۳۸×۹ سانتیمتر تعبیه گردیده و كلمه «الملك الله» به خط كوفی تزئینی به صورت دو بار تكرار در آن حجاری شده است . در فواصل این قاب ها نیز ، قسمت فوقانی قاب های گلدانی را تشكیل می دهند كلمه «محمد» به خط كوفی معلقی در یك چهار ضلعی ۹×۹ سانتیمتری قرار گرفته است .
ضلع بالای سر ، مزین به مربعی با ابعاد ۱۱×۱۱ سانتی متر است كه كلمه «الحمدالله» به خط معلقی در آن جای گرفته و اطرافش را نقوش گل و گیاه و اسلیمی تزئین شده است .
قسمت اصلی ضلع بالای سر را نام و نسب سلطان محمد و بخشی از شجره او در برگرفته است . این هم در قابی به ابعاد ۵۰×۳۵ سانتیمتر در ده سطر به خط ثلث قرار گرفته و با «هذه الروضه» شروع و به «حسن بن علی» ختم می شود .
متن كتیبه بالای سر به شرح زیر است : «هذه الروضه عظمه جناب المرتضویه و الموسویه حضرت الاكرمیه و هو المرتضی اعظم سلطان النقباء العالم افتخار السادات العرب و العجم غیاث الدنیا و الدین امیر سلطان محمد روح الله تعالی روحه و كثر فی فرادیس ملاء الا علی یتوجه خلف المرتضی المغفور و المجتبی المبرور سلطان النقباء افتخار آل عبا امیر بدر المله و الدنیا و الدین طاهر بن محمود شاه بن حسین بن طاهر بن حسن بن علی»
ضلع پایین پا ، در بالای ضلع نام سنگ تراش در قابی ۳۲×۱۰ سانتیمتری به صورت «عمل عبدالعلی بن حسن علی استاد المشهدی» به خط ثلث كتیبه شده است .
پس از آن در قاب ۵۰×۳۵ سانتیمتری با ۸ سط جدا از هم بقیه شجره نسب سلطان محمد و زمان فوت او به خط ثلث تحریر شده كه متن آن چنین است :
«بن محمد بن موسی بن جعفر بن محمد بن اسماعیل بن احمد بن محممد به احمد بن محمد بن قاسم بن حمزه بن موسی بن جعفر بن محمدالباقر بن علی زین العابدین بن امام المعصوم الشهید المظلوم حسین بن امیرالمومنین و امام المتقین علی ابن ابی طالب علیه صلوات الله علیهم اجمعین طاب الله تعالی ثراه . وفاته فی التاریخ الرمضان المعظم سنه اثنی و ثلثین و ثمانمائه الهجریه» .
بر اثر مرور زمان و رطوبت كف بنا ، قسمت های تحتانی سنگ كه با زمین تماس داشته اندكی خورده شده است ، اما بقیه قسمت های آن سالم است و تمام كتیبه های آن را می توان خواند . قدمت آن هم باید همزمان با سال درگذشت سلطان محمد ، یعنی ۸۳۲ هجری قمری بوده باشد . فعلا سنگ داخل ضریح قرار گرفته و قرائت كتیبه های آن همه وقت مقدور نیست . تنها هنگام غبارروبی می توان از نزدیك مطالبش را خواند . مطالبی كه قدیمی ترین و مستندترین اطلاعات درباره امیر سلطان محمد ، زمان درگذشت وی و تاریخ احداث بنای مقبره اش را در بر دارد .
نام و نسب سلطان محمد
با توجه به متن سنگ قبر ، نام كامل فرد مدفنون در گنبد خشتی «امیر غیاث الدین محمد» و نام پدرش «امیر طاهر الموسوی» است ، كه نسبش با هفده واسطه به شرح زیر به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می رسد :
امام موسی الكاظم علیه السلام
حمزه
قاسم
محمد
احمد
محمد
احمد
اسماعیل
محمد
جعفر
موسی
محمد
علی
حسن
طاهر
حسین
محمود شاه
طاهر
امیر سلطان غیاث الدین محمد
