مسجد پیرحسین دامغانی شماره ثبت ملّی : ۲۵۷۲
موقعیت مكانی : مسجد پیر حسین‌درضلع غربی بلوار شهید محمد پاكنژاد ، در محّله كوچه بیوك واقع است
بانی بر اساس مندرجات كتب تاریخی محّلی یزد این بنا از آثار خواجه پیر حسین دامغانی ودارای ایوان وگنبدی رفیع است. منابع تاریخی مسجد پیرحسین در كوچه بیوك محله اهرستان یزد واقع شده است و از آثار قرن نهم هجری است كه با تلاش خواجه پیرحسین دامغانی ساخته شده است.
در خصوص مسجد پیر حسین در تاریخ جدید یزد تالیف حدود ۸۶۲ آمده است كه خواجه پیرحسین دامغانی، طرح مسجد بینداخت و صفه عالی و جماعت خانه بر یمین و یسار آن ساخت و در صفه، منبری نهاد و مسجد را سفید و بر آن، (سوره كهف) را كتیبه كرد (در حال حاضر، از این كتیبه نشانی نیست) و در سال ۸۲۲ هجری قمری بنای مسجد را به اتمام رسانید.بعد از چند سال، قطعه زمین خلف صفه را به مسجد اضافه كرد و در آن، طرح گنبدخانه ای بینداخت و آن را تا حد پوشش بالا آورده بود كه درگذشت. بعد از مرگ وی از پولی كه خواجه حاجی جان تبریزی برای امور خیر وصیت كرده بود، گنبد را تمام كردند و خواجه زین الدین علی بن خواجه صدرالدین احمد ابیوردی، از خاص مال خود، گنبد را سفید و عمارت را تمام كرد و منبر از صفه به گنبد بردند و پیش صفه بگشادند.بر طبق نوشته جامع مفیدی، تالیف ۱۰۸۲-۱۰۹۰ هجری قمری بنا در زمان وی رو به خرابی داشته است. این مسجد در دوره های متاخرتر نیز تعمیر و بازسازی شده است. بنای كنونی مسجد مشتمل بر صحن ایوان، گنبدخانه و شبستان است.ایوان بنا، مرتفع است و با طاق آهنگ متصاعد پوشیده شده و در نمای رو به صحن و نمای داخل دارای غلام گردش ها یا غرفه هایی است. در عقبه ایوان، گنبدخانه قرار گرفته كه در ضلع جنوبی دارای طاقنمای عمیق محراب دار و در اضلاع دیگر، طاقنماهای كم عمق است.گنبد یك پوستر بنا بر روی قوس های بزرگ ساده گوشه ای و دیواری و همچنین یك سلسله قوس های سه كنجی كوچك تر قرار گرفته است. بنای داخلی نما سفیدكاری است و تنها در جان پناه های غرفه های فوقانی و ازاره طاقنمای محراب، از كاشی های شش ضلعی قرن نهم هجری استفاده شده كه بخشی از آنها بر جای مانده است. شبستان زمستانی مسجد، مستطیل شكل و دارای پنج دهانه است. این بخش، یكی از شبستان های جانبی مورخ ۸۲۲ هجری قمری است لیكن نظم طرح قرن نهم هجری را ندارد صاحب تاریخ یزد مسجد مذكور را به مسجد جمعه « نوغاباد» موسوم ساخته است . محّله «نوغاباد» از محله های اهرستان محسوب می گردیده و درسدهء نهم هجری اهالی یزد به آن «نه آباد» می گفتند ، اما امروزه محّله مذكور به چنین نامی موسوم نیست. مؤلف تاریخ جدید یزد نام این محله را یكبار در كتاب خود آورده است.بدین ترتیب كه اهالی محّله مامانوك ، آسیای كهنه ، آسیای دشتوك ، نوغاباد ، بخدان ومعودیه ، سر دوراه كوچه بیوك ، چهار منار ، مدرسه عبد القادریه مصلی عتیق وكوچه خطیر وسرچم و…از آب قنات اهرستان بهره برداری می كنند . دركتاب جامع مفیدی نامی از«نوغاباد» ذكر نشده است . مندرجات تاریخ یزد بدین شرح است : «مسجد جمعه زیبای نوغاباد از بناهای خواجه پیر حسین دامغانی است . وی خانقاه وحظیره جالب ومعتبر در جنب آن دایره كرده ونیز مقبره ای جهت مدفن خود وفرزندانش در سال ۸۲۲ ه. ق ساخته است كه دارای دو درب ورودی می باشد: یكی به خانقاه راه دارد ودیگری به رودخانه مجاور آن. مسجدباكاشیكاری تزئین یافته ودارای منبری زیبا وجالب است . بانی مسجد مذكور ، آب رودخانه را به سمت مسجد سوق داده وسقاخانه وچند آسیاب درحواشی مسجد احداث كرده است . پس از مرگ خواجه پیرحسین در آمد حاصل از آن را صرف ساخت وساز گنبدی عالی پشت صفه بزرگ متصل به عمارت نمودند » اطّلاعات مربوط به شرح خصایل واقدامات خواجه پیر حسین دامغانی در تاریخ جدید یزد نسبت به سایر متون تاریخی یزد مبسوط تر وجامع تر است ، بدین جهت نقل مطلب از آن مرجع می باشد . «خواجه پیر حسین دامغانی خواجه كریم نهاد صاحب هّمت بود ومردم از وی منفعت یافتندی واو پیوسته به زراعت مشغول بودی وحق تعالی در خاندان او بركت ارزانی فرموده وصاحب خیرات ومبرات بود ودر اهرستان متوطن بود ودر زمان پیشوایی او مردم اهرستان مرفه الحال بودند . تناقض دیوانی كه واقع شدی از خاصه خود جواب گفتی وبر مردم قسمت روا نداشتی» . ودر اول حال در سر« كوچه غازیان » جماعتخانه نیكو بساخت ومناره یك قفصه بر آورد وامام ومؤذن تعیین كرد ودر مقابل آن به جهت مقبره عمارتی نیكو بساخت وخانقاهی در جنب آن تمام كرد ، میاه ابرند در آن جاری كرد . وچون رواج ورونق جماعتخانه زیادت بود ودر جنب حظیره وخانقائی باغی معمور بود ودر آن باغ طرح مسجد جمعه بینداخت وصفۀ عالی وجماعتخانه به یمن ویسار تمام كرد ودر صفه منبری بنهاد ومسجد سفید كرد ، وبر دوطبقه مسجد فوق وتحت سوره (( الكهف )) بنوشت ، ودرب مسجد بر لب آب اهرستان مفتوح كرد ودر جنب آن سقایه ای بساخت . ودر سنه ۸۲۲ مسجد تمام كرد واهالی واكابر را در مسجد دعوت به داد وسماع كردند. وبعد از چند سال قطعه‌زمین خلف صفه مسجد اضافه كرد وطرح گنبد بنداخت وپایه های گنبد تا به حّد سقف گنبد بر آورد وعن قریب تمام ناكرده به جوار رحمت حق پیوست … وچون خواجه پیر حسین در گذشت گنبد نا تمام بماند . از مبلغی كه به موجب وصیت خواجه حاجی جان تبریزی مانده بود كه …مبلغ سه هزار دینار كپكی جهت خیرات از مال خود وصیت كرده بود ومبلغ یك هزار دینار به مسجد سر ریگ صرف یك هزار دینار به خرج مسجد خواجه پیر حسین كردند وگنبد تمام كردند . خواجه زین الدین علی بن صدر الدین احمد ابیوردی مال خود گنبد را سفید ساخت وعمارت تمام كرد ومنبر صفه به گنبد بردند وپیش صفه بگشادند وجمعه اقامت كنند .» مشخصات مسجد پیر حسین ازمصالح خشت، گل وآجر ساخته شده است ودارای گنبد بلند وایوانی در ضلع شمالی مشتمل برگنبد وصحنی كوچك در جلو ایوان می‌باشد. گرمخانه مسجد‌‌كه در ضلع شمال غربی گنبد ومتصل به آن بنا گردیده، دارای قوسی با قد‌پای‌كم و‌نیم طبقه‌ای در بالای‌آن است . در ضلع غربی صحن مسجد غرفه‌هایی در دوطبقه بنا گردیده كه سقف بعضی از غرفه ها در سالهای اخیر با آجر به سبك قدیم نوسازی شده است . بنا در تقاطع دو معبر اصلی واقع واز مقطع پایه های موجود در ضلع شمالی و نیز كوچكی صحن چنین استنباط می شود كه مسجد در ضلع شمالی وسعتیبیشاز اكنون داشته است . قوسهای بین ایوان وگنبد با خیز كم وقوسهای فضای محراب واطراف گنبد با قد پای بلند جاذبه خاصی دارد . كاربندی مختصر گچی محراب ، لچكی های پای گنبد ومحّوطۀمنتهی به ایوان علاوه‌بر اینكه یكنواختی سطح سفیدكاری شده را گرفته دارای روح هندسی بوده و آرامش ومتانت فضا را برای عبادت محفوظ داشته است . ورودی‌های مسجد در ضلع شمال شرقی وضلع غربی آن قراردارد كه تزئینات كاشیكاری سردر آن،با توجه به اینكه نمونه ای از كارهای متأخر وجدید است، اما زیبائی خاصی به بنا بخشیده است. كتیبه های تاریخی ازآثار دیدنی مسجد سنگ مرمر زیبایی منصوب در محراب زیر گنبداست كه بر آن به خّط نسخ خوش چنین نقش شده است : «الله . قل الّلهم مالك الملك تؤتی الملك من تشاء وتنزع الملك ممّن تشاء وتذل من تشاء بیدك الخیر انك علی كلّ شی ء قدیر . تولج اللّیل فی النهار وتولج النهار فی اللیل وتخرج الحی من المیت وتخرج المیت من الحی وترزق من تشاء بغیر حساب لا یتخذ المؤمنون الكافرین اولیاء من دون المؤمنین ومن یفعل ذلك فلیس من الله فی شی ء الّا ان تتقّو امنهم تقیه ویحذركم الله نفسه والی الله المصیر.» ( آل عمران ۲۶ ـ ۲۷ )
