بقعه دوازده امام یزد

این بقعه مشتمل بر دوازده گنبد منفرد در سال ۴۲۹ ه. ق. به دستور ابو سعید و ابو یعقوب از امرای علاء الدوله فرامرز ساخته شد. در این بقعه كتیبه ای به خط كوفی بالای سردر كه در حاشیه ای از نقوش گُل و بوته قرار دارد و سنگ قبر فخرالدین اسفنجردی از مشایخ بزرگ قرن هشتم كه در محراب نصب است توجه بینندگان را به خود جلب می كند بقعه دوازده امام در محله فهادان شهر یزد قرار دارد و قدیمی ترین بنای موجود در این شهر قلمداد می گردد. اهمیت این بنا بیشتر به لحاظ معماری و گنبد آجری آن است و در زمره شاهكارهای هنر سلجوقی به شمار می رود. این بقعه دارای در دو لته كوتاهی است. بدنه گنبد یك چهار ضلعی است كه به هشت ضلعی تبدیل می شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. پوشش سقف از داخل گچبری ساده است و دور تا دور آن با كتیبه كوفی رنگی تزیین گردیده است. این كتیبه به لحاظ طرح و نقش از اهمیت خاص برخوردار بوده و موضوع سخن متخصصان تاریخ معماری اسلامی است. در چهار گوشه بنا، گوشواره ها و داخل آنها درگاهی هایی قرار دارد. نور این بقعه به وسیله پنجره هایی كه در چهار طرف آن تعبیه شده، تامین می شود. وجود محراب در این بنا نشانه مسجدی است كه در قرون دوم و سوم در این مكان بنا شده بود. كتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی گواه بر این است كه گنبد به دستور دو برادر به نام های ابو یعقوب و ابو مسعود از سرداران حكومت ابو جعفر علاء الدوله از سلسله كاكویان یزد بر پا شده است. هیچ معلوم نیست كه تغییر نام بنا به دوازده امام از آن چه عصری است.

دیواره‌های قبه از نقاشی و كتیبه‌های رنگی خارق‌العاده‌ای به خط كوفی برخوردار هستند. یكی از نكات جالب درباره گنبد، حضور آیه‌ شریفه‌ آیه‌الكرسی به خط كوفی است كه زیبایی گنبد را دوچندان می‌سازد. كتیبه‌ای در این بقعه وجود دارد كه روی آن تاریخ دقیق ساخت بنا و همچنین اسم سازندگان بنا به خط كوفی و به‌صورت مورق حك شده است. به نظر می‌رسد جنس خطوط كوفی از طلا باشند.

نوشته‌ای به رنگ مشكی در داخل یكی از اتاق‌نماهای آن قرار دارد كه بر اساس مستندات تاریخی متعلق به ملا زین‌العابدین حیدر و از زمان حكومت محمد شاه قاجار بر جا مانده است.

روی تعدادی از كتیبه‌های بقعه، نوشته‌هایی از آیات مختلف قرآن كریم و تزییناتی از معماری اسلامی ایرانی قرار دارد. به‌عنوان‌ مثال، می‌توان به كتیبه‌ كوفی در قسمت بالای در ورودی شمالی اشاره كرد كه مزین به آیه‌ ۱۶۳ سوره‌ مباركه‌ بقره است. البته به‌دلیل قدمت ۱۰۰۰ ساله این بنا بخشی از این كتیبه تخریب شده است. همچنین روی كتیبه‌ كوفی بالای درگاه قسمت شرقی، آیه‌ ۶۵ سوره‌ المومنون دیده می‌شود كه فقط بخشی از آن باقی مانده است.

گنبد بقعه
بقعه دوازده امام یزد به‌دلیل نوع ساخت، پس از گذشت ۱۰۰۰ سال همچنان پابرجا است. گوشه‌سازی قبه در تبدیل پلان مربع به دایره در نوع خود بی‌نظیر بوده و به‌عنوان الگویی بی‌بدیل جهت ساخت بناهایی مشابه در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفته است. در واقع، قرارگیری ۱۲ ردیف طاقچه روی هم كه به‌تدریج به‌سمت جلو ساخته شده‌اند، باعث تكمیل این گوشه‌سازی بی‌نظیر می‌شود. معمولا گردشگران بازدید از این بنای تاریخی را هم‌زمان با بازدید از خانه لاری‌ها و موزه سكه و مردم‌شناسی حیدرزاده در برنامه خود قرار می‌دهند.

نحوه دسترسی
آدرس :شهر یزد، ضلع غربی خیابان امام، محله فهادان

تاریخچه بقعه دوازده امام یزد

قبه یا بقعه دوازده امام یزد از كهن‌ترین بناهای كتبیه‌دار به حساب می‌آید كه در ۳۱ تیر سال ۱۳۱۳ هجری شمسی به شماره‌ ۲۰۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این بنای تاریخی كه به‌دلیل سبك معماری و حضور كتیبه‌های ارزشمند موردتوجه پژوهشگران معماری قرار دارد، در سال ۴۱۶ هجری شمسی بر زمین آتشكده‌ای متعلق به دوره ساسانیان ساخته شد. ابو جعفر علاالدوله كاكویه‌ دیلمی دستور ساخت آن را داد. گذشت قرن‌ها از زمان ساخت آن و بازسازی و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده باعث تغییرات زیادی در ظاهر اولیه‌‌ بقعه شده است. بنا بر نظرات برخی از ایران‌شناسان احتمالا پیكر ابو جعفر علاالدوله در این بنا قرار دارد كه در سال ۴۲۰ هجری شمسی از دنیا رفت و در بخشی از ساختمان به خاك سپرده شد كه قبل از فوت برای خود تهیه كرده بود.

روی كتیبه‌ آهنی دروازه حظیره و همچنین روی كتیبه‌ قبه، نام دو تن از سازندگان آن به نام‌های ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحاق قرار دارد كه از برادرزاده‌های طغرل سلجوقی بودند و در سال ۴۲۲ هجری شمسی توسط دشمن وقت به اسارت درآمدند.

بقعه تا قبل از دوره صفوی، نام دیگری داشت و بعد از آن، به نام دوازده امام شهرت یافته است.

معماری بقعه دوازده امام یزد

بدنه‌ بقعه دوازده امام یزد به‌صورت چهارضلعی است كه به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی آن قرار می‌گیرد. در چهار ضلع عمارت، گوشواره‌هایی وجود دارد كه در داخل هر یك، درگاهی مخصوصی تعبیه شده است. روشنایی این بنای تاریخی از طریق پنجره‌های هر چهار قسمت بقعه تامین می‌شود. كارشناسان معتقدند كه در این بنا، مسجدی متعلق به سده‌های دوم و سوم هجری شمسی قرار داشته است و حضور محراب در آن را مصداق ادعای خویش می‌دانند.

از ویژگی‌های ورودی بقعه می‌توان به قوس پیشانی سردر، قاب مستطیلی شكل و همچنین نوشته‌‌های اطراف در ورودی اشاره كرد. احتمالا تنها راه دسترسی به پشت‌بام استفاده از نردبان بوده؛ چراكه برای این بنای مهم تاریخی هیچ پلكانی به‌سمت پشت‌بام در نظر گرفته نشده است.

گنبد 

بقعه دوازده امام یزد به‌دلیل نوع ساخت، پس از گذشت ۱۰۰۰ سال همچنان پابرجا است. گوشه‌سازی قبه در تبدیل پلان مربع به دایره در نوع خود بی‌نظیر بوده و به‌عنوان الگویی بی‌بدیل جهت ساخت بناهایی مشابه در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفته است. در واقع، قرارگیری ۱۲ ردیف طاقچه روی هم كه به‌تدریج به‌سمت جلو ساخته شده‌اند، باعث تكمیل این گوشه‌سازی بی‌نظیر می‌شود.

تزیینات و كتیبه‌های بقعه دوازده امام یزد

بقعه دوازده امام یزد با مصالح آجری ساخته شده و تزیینات داخلی آن شامل گچ‌بری اسلیمی با طرحی ساده است كه در قسمت جلویی محراب قرار دارد و شباهت بسیاری به گچ‌بری بناهای دوره ایلخانی دارد. در داخل محراب آن، سنگ مرمری به چشم می‌خورد كه صلوات بر ۱۲ امام و در انتهای آن از یكی از مشاهیر یزد نام برده شده است. در ناحیه‌ اطراف محراب تا ارتفاعی حدود نیم متر، كاشی‌كاری معرق با طرح اسلیمی به چشم می‌خورد كه احتمالا مربوط به قرون هشتم و نهم هجری شمسی است.

دیواره‌های قبه از نقاشی و كتیبه‌های رنگی خارق‌العاده‌ای به خط كوفی برخوردار هستند. یكی از نكات جالب درباره گنبد، حضور آیه‌ شریفه‌ آیه‌الكرسی به خط كوفی است كه زیبایی گنبد را دوچندان می‌سازد. كتیبه‌ای در این بقعه وجود دارد كه روی آن تاریخ دقیق ساخت بنا و همچنین اسم سازندگان بنا به خط كوفی و به‌صورت مورق حك شده است. به نظر می‌رسد جنس خطوط كوفی از طلا باشند.

نوشته‌ای به رنگ مشكی در داخل یكی از اتاق‌نماهای آن قرار دارد كه بر اساس مستندات تاریخی متعلق به ملا زین‌العابدین حیدر و از زمان حكومت محمد شاه قاجار بر جا مانده است.

روی تعدادی از كتیبه‌های بقعه، نوشته‌هایی از آیات مختلف قرآن كریم و تزییناتی از معماری اسلامی ایرانی قرار دارد. به‌عنوان‌ مثال، می‌توان به كتیبه‌ كوفی در قسمت بالای در ورودی شمالی اشاره كرد كه مزین به آیه‌ ۱۶۳ سوره‌ مباركه‌ بقره است. البته به‌دلیل قدمت ۱۰۰۰ ساله این بنا بخشی از این كتیبه تخریب شده است. همچنین روی كتیبه‌ كوفی بالای درگاه قسمت شرقی، آیه‌ ۶۵ سوره‌ المومنون دیده می‌شود كه فقط بخشی از آن باقی مانده است.

نكات بازدید از بقعه دوازده امام یزد

• معمولا گردشگران بازدید از این بنای تاریخی را هم‌زمان با بازدید از خانه لاری‌ها و موزه سكه و مردم‌شناسی حیدرزاده در برنامه خود قرار می‌دهند.
• در حال حاضر (سال ۱۴۰۰) به نظر می‌رسد كه بقعه دوازده امام در حال مرمت است و امكان بازدید از داخل آن وجود ندارد.