فهلیان و وجه تسمیه آن
فهلیان یا در گویش محلی فهلیون گفته می شود.
بر سر وجه تسمیه و ریشه واژه فهلیان مابین مورخین و زبانشناسان اختلاف نظر است برخی آنرا از ریشه (فهلویات) جمع مونث (فهلویه) منسوب به (فهلو) با معانی مجازی یا تبعی: شجاع، دلیر، بزرگ و حتی شهر یا شهری كه در اصل به صورت پهله، پهلو، پرتو(در سنگ نبشته های داریوش بزرگ) و به معنی پارت بوده است و برخی نیز فهلیان را معرب ریختار پارسی پهلوی یا همان پهلیان یا پهلویان دانسته اند.
فهلیان و گویش آن
گویش مردم این سامان شبه لری است .گویش لری این مردم شاخه ای از فهلویات است و قرابت و هم ریشگی با زبان فارسی دری دارد و آكنده از واژه ها و ریشه های افعال پهلوی ساسانی است.اهالی بخشهای مركز،دشمن زیاری و رستم و قسمتی از بخش ماهور میلاتی نیز به این زبان تكلم میكنند.
الواح گلی تخت جمشید و كاخ فهلیان(جنجان)
بنای هخامنشی فهلیان كه شباهت زیادی به كاخ‌های تخت جمشید دارد، احتمالا متعلق به یكی از شهرهای نام‌برده در الواح گلی تخت جمشید است. این بنای هخامنشی از نظر جغرافیایی بین تخت جمشید و شوش واقع شده است.
هرودت عنوان میكند كه در این منطقه راه شاهی وجود داشته است. ما می‌دانیم كه گذرگاه عبوری میان فارس و خوزستان نیز از دشتی صورت می‌گرفته كه در نزدیكی همین بنا واقع شده است. در الواح تخت جمشید از ۲۶ شهر میان تخت جمشید تا شوش نام برده شده است. وقتی به منطقه فارس نگاه می‌كنیم متوجه می‌شویم كه این استان خواستگاه هخامنشیان بوده و ۶۰۰ شهر در الواح گلی تخت جمشید نام برده شده است كه امروز باید اثری از آنها وجود داشته باشد.
یكی از موارد با اهمیت در مطالعه این بنا بافت و بستری است كه در آن شكل گرفته است. كاخ هخامنشی به فاصله ۸۰۰ متری رودخانه “فهلیان” قرار دارد. در پشت این كاخ كوه(بالاسبز- بال سبز) فهلیان دیده میشود و این از آنجاست كه هخامنشیان همواره بناهای خود را در كنار كوهپایه‌ها بنا می‌كردند. انتخاب این محل نیز بی‌دلیل نبوده است و احتمالی هست كه این بنا یك بنای حكومتی بوده زیرا سبك كاری كه در آن انجام گرفته فوق‌العاده قوی و هنرمندانه بوده است
فهلیان زیستگاه تاریخ
بررسیهای باستان شناسی در سه دشت رستم، نورآباد و فهلیان تا كنون منجر به كشف ۲۵ محوطه هخامنشی شده است كه این موضوع اهمیت سایر اكتشافات منطقه فهلیان را دو چندان میكند.
اطلاعاتی كه تاكنون از این آثار بدست آمده با توجه به بزرگی و اهمیت آنها ، خیلی محدود است و باید كاوشها برای نتیجه گیری بهتر ادامه داشته باشد. پیش از دوران هخامنشی در این منطقه آثار دوره ایلامی وجود داشته است.
از سوی دیگر در محدوده دشت فهلیان محوطه ای به نام تل اسپید وجود دارد. چند سال پیش هیات باستان شناسی آنجا را لایه نگاری كردند و تقریبا توالی گستردهای از دوره ایلامی، هخامنشی و حتی پس از دوره هخامنشی در آنجا شناسایی شد.
حدود ۷۰ سال پیش زمانی كه ارنست هرتسفلد این منطقه را مورد بررسی قرار داد حاكم منطقه تل اسپید كتیبه ای ایلامی به هرتسفلد هدیه میدهد كه او نیز طرح آن را میزند و روی آن مطالعه میكند و متوجه میشود كه در تل اسپید معبدی متعلق به الاهه “اینشوشیناك” وجود داشته كه این موضوع نیز نشان میدهد كه از مدتها پیش این منطقه مورد توجه ایرانیان باستان بوده است. مجموعه عوامل نشان میدهد كه دشت فهلیان در دوره ایلامی به طور جدی توسعه پیدا كرده و به ناحیه ای مهم در آن دوران مبدل گردیده بود. بررسیهای باستانشناسی نشان میدهد كه تقریبا در دشت رستم، دشت فهلیان و دشت نورآباد حدود ۶۵ محوطه باستانی مهم و درخور شناسایی شده است.
از سوی دیگر كاوشهای باستانشناسی حدود ۴ سال در تل نورآباد و دشت فهلیان ، قدمت آثار این منطقه را به ۸ هزار سال پیش رساند و نشان داد كه از آن تاریخ زندگی به طور جدی در دشت جریان داشته است. در كاوش این تپه آثار جالبی از جمله سفالهای منقوش كه به نوعی اهلی كردن حیوانات را نشان میدهد، كشف شده است.
كاوشهای باستانشناسی در منطقه فهلیان ، طبق تفاهمنامه ای میان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با دانشگاه سیدنی به طور مشترك میان پژوهشكده باستانشناسی و این دانشگاه در آینده نیز ادامه خواهد داشت. در این كاوشها از دوره نو سنگی تا دوره اسلامی مورد مطالعه قرار میگیرد.
این هیات در تل اسپید حدود ۲۰ متر لایه نگاری انجام داد كه تمامی گزارشهای آن به چاپ رسید و همچنین در تل نورآباد حدود ۲۴ متر لایه نگاری شده است كه از ۸ هزار سال قبل تا دوره متاخر مورد مطالعه قرار گرفته است . محوطه جنجان(۷ كیلومتری فهلیان) از جمله محوطه های مهمی بوده است كه به طور جدی مطالعات دوره هخامنشی در آن انجام گرفته است كه نتیجه بررسی ها در پی میاید.
ابعاد مختلف زندگی در دشت فهلیان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است در این میان بخشی از پروژه این هیات باستان شناسی به تحولاتی كه پس از دوره هخامنشی اتفاق افتاده مربوط میشود.
طی این چند سال اخیر دانشگاه سیدنی مبلغ هنگفتی برای این محوطه باستانی و منطقه فهلیان هزینه كرده و كاوشهای باستان شناسی گستردهای در آن انجام شده است. در طی این چند سال مقالات متعددی به چاپ رسیده است. از این كاوشها گزارشی در ۷۰۰ صفحه به زبان انگلیسی در دنیا به چاپ رسیده است. ولی با تاسف در ایران انعكاس گسترده و شایانی نداشته است .
این محوطه ها در همایشهای بین المللی چندین بار معرفی شده است. منطقه فهلیان طی چند سال اخیر و با مطالعات باستان شناسی انجام گرفته دچار یك دگرگونی و تحول عظیمی در باستان شناسی شده است.
این درحالی است كه هنوز تدابیر حفاظتی از این محوطه باستانی و برای آن برنامه ریزی منسجم و منظمی نشده است. حفاظت و مرمت این محوطه هخامنشی از جمله برنامه های مهمی است كه انتظار میرود سازمان میراث فرهنگی به آن توجه داشته باشد. بی توجه به این موضوع میتواند عواقب نگران كنندهای برای این آثار كه همانا شناسنامه تاریخ ما ایرانیان است داشته باشد.
آنچه از زیر خاك بیرون آورده شده باید توسط یگان پاسداران میراث فرهنگی مورد محافظت قرار گیرد تا از دستبرد غارتگران اموال تاریخی در امان بماند.
لیدوما یا فهلیان امروزین
لیدوما نام یكی از شهرهایی است كه در نوشته‌های هخامنشی از آن نام برده شده است و در راه شاهی بین تخت جمشید و شوش قرار داشته است. در گل‌نوشته‌های تخت جمشید از ۲۶ شهر میان تخت جمشید تا شوش نام برده شده است.
بر اساس كاوشهای باستان شناسی كه در سال ۱۳۸۵ توسط یك گروه باستان شناسی از ایران با همكاری دانشگاه سیدنی (كه شرح آن در ادامه میاید) انجام شد محل شهر لیدوما در در منطقهٔ فهلیان فارس در شهرستان نورآباد ممسنی در مجاورت روستای سروان ( سورون )، در زیر تپه‌ای كه در گفتار محلی از آن به قلعه كلی یاد میكنند، كشف شد.
این بنا از نظر ابعاد ساختمانی چهارمین بنای بزرگ هخامنشی پس از بناهای شوش ، پاسارگاد و تخت جمشید (پارسه) است. این شهر كه در كتیبه‌های تخت جمشید (پارسه) با عنوان لیدوما از آن نام برده شده یكی از بناهای مهم حكومتی زمان هخامنشیان به شمار میرود. در لیدوما بقایای یك كاخ كوچك هخامنشی یافت شده كه كاخ سروان(سورون) نام گرفته است.
در منابع نوشتاری دوره هخامنشی، به وجود جشن‌های بسیار و برگزاری آنها در مكان‌های مختلف اشاره شده و وجود چنین مكان‌هایی در فارس در گل‌نوشته‌های تخت جمشید تایید شده است؛ مانند آنچه هالوك درباره*گوبریاس*، از سرشناسانی كه داریوش را در رسیدن به قدرت یاری كرد، كه جیره غذایی خود را در دو مكان بسیتمه و لیدوما دریافت می‌كرد، مطرح كرده است.
وجود ظرف‌های ارزشمند سنگی در این محوطه كه با بهترین ظرف‌های خزانهٔ تخت جمشید برابری میكنند. به‌نظر باستان‌شناسانی مانند پروفسور ارنست امیل هرتسفلد از دانشگاه شیكاگو و اشتاین، این محوطه یكی از پایگاه‌های راه شاهی در مسیر تخت جمشید به شوش بوده است. با این حال، با توجه به شواهد باستانشناسی به‌دست آمده از این محوطه به‌نظر می‌رسد، این مكان، محل نگهداری یا مركز توزیع مواد غذایی در مناطق اطراف بوده است كه نمایندگان پادشاه و ناظران بر توزیع محصولات در این مكان از ظرف‌های ارزشمند و ظریف استفاده می‌كردند و دخل و خرج بخشی از مواد مورد استفاده از یكی از همین طرق تامین، ثبت و ضبط می‌شده است.
