كاروانسرای گدوك از جاهای دیدنی سوادكوه در گدوك است. این كاروانسرا در ۲۵ كیلومتری جنوب ورسك، در گردنه كوهی معروف به گدوك واقع شده و مربوط به دوران حكومت شاه عباس صفوی است. این بنا به كاروانسرای شاه عباس نیز معروف است. مال بند این كاروانسرا در ساختمان قرار داشته كه ۳۰ متر طول دارد. بعد از ورودی اصلی صفحه‌ها و اتاقهای متعددی در ضلع شمالی و جنوبی برای استراحت مسافران ساخته شده است. روبروی درب ورودی اصلی نیز ۳ اطاق وجود دارد كه احتمالاً شاه نشین بوده است. ضلع شرقی بنا نیز ۵۰ متر طول دارد. این بنا نیز از كاروانسراهای مهم عصر صفویه است. كاروانسرای گدوك با توجه به موقعیت جغرافیایی و سرمای شدید از نوع كاروانسراهایی با معماری كوهستانی است، كاروانسراهایی كه كاملا پوشیده هستند.
كاروانسرای گدوك؛ كاروانسرایی مربوط به ۳۹۲ سال پیش، كاروانسرای گدوك در گردنه ای كه نادرشاه ترور شد و فرزندش كور، بنا شد، كاروانسرای گدوك محل استقرار و شكست نیروهای محمدعلی شاه قاجار پس از خلع سلطنت توسط مشروطه خواهان، كاروانسرای گدوك كه فضولات حیوانیش باعث زنده ماندن بنیانگذار دودمان پهلوی شد، كاروانسرای گدوك كه فقط یاد دوغش هستیم و نمی دانیم در حال تخریب است …..
كاروانسرای گدوك آدرس استان مازندران، شهرستان سوادكوه، روستای گدوك، در ۱۷ كیلومتری جاده فیروزكوه به سوادكوه، در ۱۸۵ متری جنوب جاده
شماره ثبت كاروانسرای گدوك در فهرست آثار ملی ایران: ۲۷۹۵ تاریخ ثبت ۱۶/۰۷/۱۳۷۹ ه خورشیدی
مختصات جغرافیایی، آب و هوا، نقشه و … كاروانسرای گدوك: E 52″۵۵’۴۹.۳۴ N 35″۴۹’۵۶.۲۳
ارتفاع از سطح دریا كاروانسرای گدوك: ۲۲۰۵ متر
نامهای دیگر كاروانسرای گدوك: كاروانسرای گدیك، كاروانسرای شاه عباسی، پناهگاه رضاخانی
پیرامون نام (وجه تسمیه):
گدوك؛ در زبان مازنی گده Gode به معنی برآمدگی و دوك Dook نیز به معنی برجسته و ناهموار است كه شاید با توجه به موقعیت جغرافیای كاروانسرای گدوك، این نام تركیبی از این دو واژه فوق باشد.
گدیك؛ در تركی به معنی گردنه كوه است و در لغتنامه دهخدا و معین گدوك چنین تعریف شده است؛ راه میان دو كوه كه در زمستان برف زیاد در آن جمع شود و یا جایی در كوه كه برف زیادی می بارد و رفت و آمد مشكل است. دقیقا از مشخصه های گردنه گدوك و كاروانسرای آن است. *در روزنامه خاطرات عین السلطنه، سالور از تمامی گردنه های ایران با پیشوندی به نام گدوك استفاده شده است.
نكته اول: go through در انگلیسی كه كمی هم تلفظش شبیه گدوك است به معنی رفتن و عبور از یك راه معنی می دهد.
كاروانسرای شاه عباسی: به دلیل ساخت كاروانسرا در زمان شاه عباس صفوی به این نام نیز شهره است.
پناهگاه رضاخانی: رضا پهلوی در چهلمین روز زندگی، پدرش را از دست می دهد، مادر رضا پهلوی (نوش‌آفرین) از آلاشت به تهران مهاجرت می كند، در این سفر رضای نوزاد، به شدت بیمار شده و با رسیدن به گردنه و كاروانسرای گدوك، یخ می زند و مادر وی را مرده می پندارند. بنابراین به علت سرمای زیاد و عدم امكان كندن زمین، برای دفن در زمان مناسب، او را در اصطبل حیوانات كاروانسرای گدوك قرار می دهند و رضا پهلوی با گرمای فضولات حیوانی احیاء و به زندگی بر می گردد.
دوران و بانی اثر كاروانسرای گدوك: در دوران صفوی و در سال ۱۰۰۰ ه خ به دستور شاه عباس. البته برخی از باستان شناسان عقیده دارند كه با توجه به موقعیت جغرافیایی كاروانسرای گدوك، در محور رفت و آمد مركز به شمال كشور، امكان اینكه قدمت كاروانسرای گدوك به پیش از دوره صفوی برسد، فراوان است.
امكان بازدید از كاروانسرای گدوك: به علت تصرف اداره راه و شهرسازی استان مازندران امكان بازدید ندارد!
مشخصات و معماری كاروانسرای گدوك:
كاروانسرای گدوك با توجه به موقعیت جغرافیایی و سرمای شدید از نوع كاروانسراهایی با معماری كوهستانی است، كاروانسراهایی كه كاملا پوشیده هستند. كاروانسراهای پوشیده كوهستانی از اتاق های گنبد دار مركزی یا یك ردیف گنبد دار و تعدادی اصطبل كه درهمان ردیف قرار دارند تشكیل شده اند. اكثر كاروانسراهای كوهستانی كاملا سرپوشیده، بدون حیاط، دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا هستند. همچنین از هر طرف بسته و پوشیده اند و به راحتی می توانند جلوی بادهای مزاحم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را گرفته و كاروانیان را از این گونه آسیب ها درامان نگه دارند.
كاروانسرای گدوك در زمینی به ابعاد ۳۰ در ۴۰ متر با مصالح سنگ، آجر، گچ، ساروج و آهك بنا شده و برای تزئین نمای داخلی و خارجی كاروانسرای گدوك از آجر بند كشی شده سود برده اند.
نكته دوم: برخی دیواره ها را با مرمتی به دور از تخصص با آجرهای امروزی پوشانده اند!
درب ورودی كاروانسرای گدوك از غرب بوده و شما را به راهروی اصلی كاروانسرا هدایت می كند. در دو طرف شمال و جنوب راهرروی اصلی كاروانسرای گدوك، راهروی های فرعی است كه مال بندها در دیواره آنها قابل مشاهده است.
نكته سوم: برای ورود ماشین آلات ترابری، حجره های غربی را تخریب و راه های ورودی به راهروها برای تردد، گشوده اند!
كاروانسرای گدوك در مجموع شامل ۵ راهرو تودرتو بوده كه سقف با طاقهای قوسی تویزه دار متعدد و متوالی بنا شده است. در انتهای هر راهرو اتاقهایی كه در اصطلاح آن روزها تختگاه نامیده می شد، قرار دارد این محل در كاروانسرای گدوك به دلیل دوری از ورودی، گرمترین نقطه كاروانسرا محسوب می شود و معمولا جایگاه طبقه خاص اجتماعی بوده و در كنار آنها مال بندی دیده نمی شود.
نكته چهارم: به دلیل عبور ماشین آلات سنگین ترابری از روی بام كاروانسرای گدوك، اتاقهای تختگاه تخریب شده است!
در انتهای راهروهای میانی كاروانسرای گدوك در كنار اتاقهای تختگاه، اتاقهایی به دور از محیط اصلی كاروانسرا تعیبه شده كه احتمالا برای استراحت بانوان حاضر در كاروان بوده و رسیدن به این اتاقها نیاز به عبور از دهلیزها و راهرو ها دارد.
نكته پنجم : این اتاقها هم تخریب شده است!
می گویند آب انبار كاروانسرای گدوك نیز در زیر همان اتاقهای تختگاه قرار دارد. البته افراد بومی اذعان می كنند كه آب انبار در حاشیه شمالی درب ورودی است كه بعید به نظر می رسد.
در راهروی اصلی كاروانسرای گدوك هیچ مالبندی وجود ندارد، البته بیشتر مالبندهای كاروانسرای گدوك در راهروهای جنوبی و شمالی واقع شده است. مال بندها كه برای نگهداری احشام است از سنگهای یك پارچه كه استوانه ای در مركز آن تراشیده شده است در دیوار كاروانسرای گدوك جای گذاری شده، مال بندهای كاروانسرای گدوك در ابعاد ۵۰ در ۲۰ سانتی متر ساخته شده اند و در بازدید حدود ۴۰ مال بند مشاهده شد.
در راهروی های میانی كاروانسرای گدوك صفحه ها و حجره هایی با ارتفاع حدود یك متر از زمین قرار دارد كه برای استراحت مسافران و بارانداز در نظر گرفته شده است. حجره های كوچك و بزرگ دارای تزئیناتی با نمای آجری بوده كه در برخی از آنها طاقچه هایی وجود دارد.
نكته جالب كاروانسرای گدوك، اجاق ها و شومینه های دیواری آن است، ویژگی مهم این شومینه ها عدم خروج دود به صورت مستقیم از سقف است، بدین صورت كه داخل دیواره ها و سقف خالی بوده و دود و گرما داخل این دیواره ها به گردش در می آمده تا حرارات به سایر حجره ها و دهلیزها انتقال داده شود و جریان هوای گرم به یكباره از كاروانسرا خارج نشود و گرمایی مطبوع در كل كاروانسرا وجود داشته باشد.
پیشینه و تاریخچه كاروانسرای گدوك :
۱) در كتاب سفرنامه بارنز نوشته ستوان آلكس بارنز كه ترجمه حسن سلطانعلی است، بارنز از گدوك به عنوان دروازه خزر یاد كرده و مدعی شده است كه اسكندر در همین گردنه به دنبال داریوش بوده است!
۲) می گویند نادرشاه افشار در لشگركشی سال ۱۱۲۰ ه خورشیدی در گردنه گدوك از فاصله ۲۰ متری مورد اصابت تیر قرار گرفت و دست او به شدت مجروح شد كه نادرشاه پسر ارشدش را عامل این ترور دانست، پس دستور داد رضاقلی میرزا را در همان گردنه گدوك از دو چشم كور كنند!
۳) در خاطرات عطا الله خان معین الشگر سوادكوهی قید شده است كه محمدعلی شاه قاجار پس خلع از سلطنت از سمت روسیه وارد ایران شد و با لشگری ۶۰۰۰ هزار نفری در گردنه و كاروانسرای گدوك مستقر شد، در خاطرات عطاالله خان ذكر شده است كه در آن زمان در كنار كاروانسرای گدوك كه محلی برای كاروانیان برای رسیدن به دامغان و سمنان بود دكاكین وجود داشت برای مسافران، در هر صورت در گردنه گدوك و كنار كاروانسرا جنگ سختی میان رشید السلطان و امیر موید از سرداران محمد علی شاه و نیروهای مشروطه صورت گرفت كه این ستیز با پیروزی مشروطه خواهان همراه بود.
۴) اگر چه قدمت كاروانسرای گدوك به روزگار صفویان و دوران پر رونق شاه عباس می رسد، اما تا اواخر دوره قاجار هم پناهگاه در راه ماندگان بوده است. رضا پهلوی در چهلمین روز زندگی پدرش را از دست می دهد، مادر رضا پهلوی (نوش‌آفرین) از آلاشت به تهران مهاجرت می كند، در این سفر رضای نوزاد، به شدت بیمار شد و با رسیدن به گردنه و كاروانسرای گدوك، یخ می زند و مادر وی را مرده می پندارند. بنابراین به علت سرمای زیاد و عدم امكان كندن زمین، برای دفن در زمان مناسب، او را در اصطبل حیوانات قرار می دهند و رضا پهلوی با گرمای فضولات حیوانی احیاء و به زندگی بر می گردد. به همین دلیل به كاروانسرای گدوك ، پناهگاه رضاخانی نیز می گویند.
۵) در كتاب استرآبادنامه (سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت) كه به كوشش مسیح ذبیحی و ایرج افشار نگاشته شده، آمده است: « … در سمت شمال شرقی رودخانه گورسفید به گدوك شاه عباسی رسیدیم. پای گدوك كاروانسرا خرابه‌ای بود كه می‌گفتند از بناهای شاه عباس كبیر است. راه از یك صحرای وسیعی بود كه متدرجا ارتفاع پیدا می‌كرد. ارتفاع اراضی فیروز كوه ۲۲۳۰ ذرع بود. وقتی كه پای كاروانسرای گدوك شاه عباسی رسیدیم ارتفاع زمین به ۲۶۰۰ ذرع رسید …»
۶) چیزی كه از نوشته فوق بر می آید، این است كه كاروانسرای گدوك از اواخر دوره قاجار رها و رو به ویرانی رفته، تا اینكه در سال ۱۳۳۸ راه و ترابری وقت كاروانسرا را از مالكش كه شخصی به نام غلام معصومی بود خریداری و از آن به عنوان راهدارخانه محور گدوك استفاده كرد. در سال ۱۳۵۳ قسمتی از سقف و دیواره كاروانسرای گدوك آسیب دید كه توسط راه و ترابری استان مازندران مرمت شد و كاروانسرا تبدیل شد به پاركینگ ماشین آلات برف روب، لودر، بولدوزر و گریدر راه و شهرسازی شهرستان گدوك …!
نكته: البته بماند كه به غیر از پاركینك، كاروانسرای گدوك به محل دپوی آهن آلات، ضایعات، تانكر گازوئیل دارای نشتی، انبار نمك، تایر مندرس لودر، نخاله و … هم تبدیل شد.
۷) در نهایت امر سازمان میراث فرهنگی استان تهران پس از بارها مراجعه ، در آذر ماه ۱۳۷۸ پرونده ثبتی آن را آماده و یك سال بعد یعنی در ۱۶ آبان سال ۷۹ كاروانسرای گدوك به ثبت آثار ملی رسید و در پرونده قید شد؛ نیاز به مرمت فوری !!!
