آیین عروسی لرستان

در هر یك از مناطق مختلف لرستان آیین‏نامه‏های عروسی [نحوه جشن عروسی و آداب و رسوم مربوط به آن] به شیوه‏ای خاص برگزار می‏شود.
مراسم عروسی گرچه دارای وجوه مشترك فراوانی است ولی از نگاهی دیگر ویژگی‏های خاص آئینی هر منطقه را داراست كه نمایانگر خصوصیات دینی ـ فرهنگی و گاه جغرافیایی قوم و طایفه مورد مطالعه می‏باشد.
به عنوان مثال ناف‏بری و آیین دستمال (هنگامیكه در خانه‏ای نوزاد دختری به دنیا می‏آید، صاحبان خانواده پسر، دستمال نوزاد دختر می‏بسته‏اند با این نیت كه دختر نامزد پسر مورد نظر می‏باشد) رسومی است كه در تمام مناطق لرستان رسم بوده و هنوز هم جاری است.
با وجود اشتراك‏های فراوان میان آیین‏های عروسی در نقاط مختلف استان، تفاوتهای فروانی نیز به چشم می‏خورد. هم اكنون به ذكر چگونگی آیین عروسی در چند منطقه از لرستان می‏پردازیم.
در برخی مناطق استان (نورآباد و…) كیفیت آیین عروسی از این قرار است كه خانواده پسر جهت آگاه شدن از نظرات خانواده مقابل دو تن از ریش سفیدان محل را به منزل دختر مورد علاقه‏اش می‏فرستد.
اگر خانواده موردنظر با وصلت موافقت كردند روزی را به عنوان «دستگیرونی» تعیین كرده و در روز مورد نظر مبلغ جهیزیه و شیربها را مشخص می‏نمایند و موافقت‏نامه را طرفین با حضور چندین ریش سفید امضاء می‏كنند.
بعد از مجلس دستگیرونی پدر و مادر دختر، داماد را برای صرف شام به منزل خود فرا می‏خوانند. در آن شب داماد بایستی هدیه مناسبی برای پدرزن آینده خود همراه ببرد.

معمولاً هم سنگ این سوغات و گاه بیشتر از مبلغ آن از شیربها كم می‏كنند. سپس مجلس عقد منعقد می‏گردد.
شب قبل از عروسی در نورآباد شب حنابندان است كه هزینه مجلس معمولاً از طرف داماد پرداخت شده و در خانه عروس برگزار می‏شود در این شب پدر و مادر و فامیل نزدیك داماد كه به خانه دختر دعوت شده‏اند هر كدام هدایایی به عروس آینده خود می‏دهند.
روز بعد از حنابندان داماد به همراه حدود صدنفر و گاه در حالی كه یك یا چند دسته نوازنده آنان را مشایعت می‏كند به طرف منزل عروس حركت كرده تا با عزت و احترام عروس آینده خود را به خانه بخت بیاورد، سه روز پس از شب زفاف مادر عروس در حالی كه توسط چند زن از اقوام مشایعت می‏شود به طرف منزل جدید دختر خود رفته و در آنجا به اتفاق داماد و اقوام او غذایی را كه خود پخته صرف می‏كنند آنگاه داماد جوان نیز هدایایی به مادرزن و زنان همراه اعطا كرده و به همسر تازه خود اجازه می‏دهد تا همراه مادرش به خانه پیشین باز گردد. چند روز پس از این آئین، خانواده عروس از داماد و همراهان دعوت می‏كنند تا جهت بردن عروس خود برای صرف ناهار و یا شام به خانه آنها بروند.
در این روز پدر عروس هدیه‏ای مناسب به دختر خود می‏دهد كه بوونی نام دارد. از فردای این روز رفت و آمد دو خانواده شكل عادی به خود گرفته و عروس می‏رود تا پس از شركت در مجالس دعوت خصوصی با اقوام شوهر خود آشنا شود.
در برخی از مناطق استان (مناطق كوهستانی، [عشایر]، بختیاری خصوصا ززوماهرو، شول آباد، برنوید و…) مراسم ازدواج بدین گونه برگزار می‏شود: ابتدا، خانواده پسر بی‏آنكه رسما علاقه خود را به ازدواج با دختر مورد علاقه اظهار دارند سعی می‏كنند بطور پنهانی از نظر دختر و خانواده‏اش آگاه شوند كه به این عمل اصطلاحا زیر به زیر می‏گویند.
پس از حصول نتیجه مثبت برای دریافت رسمی نظرات آنان پیكی از جانب پدر و مادر پسر به خانه دختر رفته و موضوع خواستگاری را آشكار می‏كند.
این اولین پیغام بر شادی پس از اعلام موافقت خانواده دختر از جوان هدیه‏ای دریافت می‏كند و از این پس با فرستادن حلقه و یا انگشتری به خانه دختر روی او نشانه گذاشته و این بدان معناست كه دختر نامزد دارد، در شب بله برون خانواده پسر تعدادی از ریش سفیدان و بزرگان طایفه را با خود همراه كرده و با اطلاع قبلی به منزل دختر مورد نظر می‏برد با موافقت رسمی بزرگ خانواده عروس، پای داماد به خانه عروس باز می‏شود.
در این مرحله كه پسر جوان به دامادی خود امیدوار می‏شود، یكدست لباس كامل زنانه به همراه یك سری رخت و تن پوش به عنوان سررختی برای عروس و خانواده او هدیه می‏آورد.
معمولاً برگزاری مراسم عقد و عروسی یك‏سال بعد از این آیین انجام می‏پذیرد. ولی در این یك‏سال اگر دو طایفه فرد رو به موتی داشته باشند قبل از فوت او مراسم را برگزار می‏كنند (بختیاری‏ها مراسم عروسی را بعد از سالگرد متوفایشان برگزار می‏كنند) بعضی از خانواده‏ها خصوصا اقوام وملای آبادی را خبر می‏كنند تا صیغه‏ای خوانده و پسر و دختر شرعا محرم شوند كه بهر حال عروسی سال بعد برگزار می‏گردد.
بختیاریها خصوصا اهالی ززوماهرو در روز عروسی جشنی، برگزار كرده و مهمانی مفصلی می‏دهند. كه هزینه و زحمت پخت و پز این غذا به عهده داماد و خانواده اوست و آن چنین است كه چند تن از بستگان و نزدیكان داماد مقداری روغن و برنج و قند و چای را به همراه چند گوسفند به محل خانواده عروس برده و خود به طبخ غذا می‏پردازند كه این آیین را اصطلاحا «باروزی» می‏نامند.
روز خرج بران روز تعیین شیربها و مهریه و چانه زدن برای كم یا زیاد كردن آن است، در این مجلس بزرگان دو طرف نقش اساسی را بازی كرده و پس از دریافت نظرات دو خانواده مبلغ نهائی را پیشنهاد كرده و آن را به دو خانواده اعلام می‏دارند. وظیفه هر دو طرف قبول پیشنهاد بزرگان و ریش سفیدان است كه در این لحظه داماد برخاسته و در حضور جمع دست پدر زن آینده خود را می‏بوسد.
اما زبان گشو نیز آئینی است در ادامه همین مجلس و آن بدین صورت است كه هنگامیكه داماد مقداری از شیربهای تعیین شده را (نقدی یا جنسی) در حضور یكی دو ناظر پرداخته و توافق نامه اولیه توسط ریش سفیدان و بزرگان خانواده دو طرف امضا می‏شود و عروس نیز طبق رسم، معمول بایستی آن را توشیح فرماید تا در این هنگام او از امضاء توافق نامه خودداری می‏ورزد و طبق رسم داماد هدیه‏ای به او می‏دهد كه پای ورقه را امضاء نماید به این هدیه در اصطلاح عامیانه زبان گشونه می‏گویند.
چنانچه دوران نامزدی پسر و دختر به عید نوروز بكشد، داماد به همراه والدین خود با عیدی مفصلی از قبیل یك گونی قند یك دست لباس، چند راس گوسفند، یك گونی برنج یك صندوق چای و عطر و انگشتر و طلا به خانه پدر عروس رفته و ضمن بازدید و عید دیدنی هدایا را تقدیم می‏دارد.
چنانچه بعد از عید و دریافت عیدانه نامزدی توسط داماد به هم بخورد عیدانه به هیچ وجه مسترد نخواهد شد، ولی اگر عروس و یا خانواده او پیوند را بهم بزنند بایستی مخارج عیدانه را بطور كامل به داماد پرداخت نمایند.
مراسم عقد معمولاً نزد ملای محل و در صورت امكان نزد روحانی محضردار برگزار می‏گردد.
روز عروسی داماد به تناسب مدعوین چندین راس گوسفند كه گاه به پانزده راس می‏رسد با مقداری برنج و روغن و قند و چای همراه چند فرستاده به خانه عروس روانه كرده تا فرستادگان غذا را طبخ نمایند.
در این روز سواركاری و تیراندازی، چوب بازی و رقص با دستمال از جمله مراسمی است كه انجام می‏گیرد.
چوب بازی مراسم بختیاری بسیار دیدنی و جذاب است كه معمولاً همراه با نواختن ساز و دهل صورت می‏گیرد. كلاه وِرانی نیز از جمله بازیهائیست كه در روز عروسی انجام می‏گیرد و آن بدین صورت است كه دو اسب سوار كنار هم می‏تازند و هر كدام سعی می‏كند كلاه دیگری را بقاپد.
در این بازی جایزه از آن كسی است كه كلاه سوار كار دیگر را برباید. هنگامیكه می‏خواهند عروس را به خانه داماد بفرستند برادر عروس یا پسرعموی او شالی را به همراه مقداری قند و نبات دور كمر خواهر و یا دخترعموی خود می‏بندد كه پس از آن تنها داماد است كه حق باز كردن شال از كمر عروس خود را دارد و عروس و داماد در صبح فردا عروسی قند و نبات را به نشانه شیرین شدن زندگی آتیه خود می‏خورند.
هنگامی كه عروس را به خانه داماد می‏برند، جهیزیه را مقابل دید همگان تحویل داماد داده و آنگاه عروس و داماد را سوار اسب كرده و پسركی را در آغوش می‏گذارند به این نیت كه فرزند اول او پسر باشد اسب از پیچ و خم كوچه‏های باریك ده و یا فراز و نشیب جاده مالرو بین دو آبادی گذشته و به مقصد می‏رسد، داماد پیاده می‏شود اما تا عروس هدیه‏ای كه معمولاً گاو و یا گوسفندی است پر ارزش، از پدر شوهر خود نگیرد از اسب پیاده نمی‏شود.
از هنگام پیاده شدن عروس تا ورود به خانه داماد آیین دیگری بنام «بره‏كُشون» اجرا می‏شود و آن بدین صورت است كه معمولاً گوسفندی جلو منزل داماد سربریده و از عروس می‏خواهند كه از روی خون رد شود اما عروس پا جلو نمی‏گذارد تا تكه‏ای طلا از دست شوهرش بگیرد.
آنگاه قدم به زمین خونرنگ می‏نهد. این در حالتیست كه خانواده عروس گوسفند و طبقی حلوا را جهت پذیرایی میهمانان به خانه داماد فرستاده است.
در مراسم عروسی معمولاً نوازندگان و زنان آوازی دسته جمعی موسوم به هیوله می‏خوانند و مردان جوان از سر شوق تیرهای هوایی شلیك می‏كنند.
بختیاری‏های ززو ماهرو برخلاف بسیاری دیگر از مناطق لرستان، زن و یا زنانی را در شب زفاف برای یافتن خبر در خانه داماد نمی‏گذارند.
از همان اولین روز پس از عروسی بستگان عروس به خانه او رفته و هدایایی به نوعروس می‏دهند كه به آن «ری گشا» می‏گویند. عروس هم در مقابل، با بذل هدایایی مانند دستمال چیت كه در چمدانی نگاه داشته لطف آنان را پاسخ می‏گوید.
سه روز پس از عروسی، زن‏های آبادی جمع شده و نوعروس را با خود به سرچشمه برده و از او می‏خواهند تا هفت مشك آب را پر كند. زن‏های اهل ده از این آب متبرك، با دست نو عروس پر شده می‏نوشد و مرادشان را طلب می‏كنند.
یكی دو روز پس از شب زفاف، داماد به همراه یكی از بستگان خود به خانه پدرزن رفته و دست وی را می‏بوسد، در مقابل پدر زن نیز هدایایی به داماد و همراه او می‏دهد این آیین را «داماد سلام» می‏گویند.
عروس تا یك هفته در خانه داماد مانده و سپس، بستگان وی، او را به منزل پدر خود می‏برند و نوعروس یك هفته دور از شوهر خود، در خانه پدری به سر می‏برد، آنگاه داماد به خانه پدر زن رفته و پس از صرف ناهار، همسرش را به منزل خود دعوت می‏كند و بعد از این رفت و آمد عادی بین دو خانواده آغاز می‏شود.
عروس هم كه آخرین هدیه‏اش را كه معمولاً شامل لباس و یا گوسفند و یا گاویست از خانواده شوهر گرفته و به كار روزانه خود می‏پردازد. اما پس از این، نوبت اهل آبادیست تا با دعوت از خانواده جوان و پرداخت هدایایی در حد توان خود، آنان را در كشیدن بار زندگی كمك كنند. از دیگر رسوم مربوط به ازدواج می‏توان به «جاهل نشین» و «داماد سلام» اشاره كرد كه در برخی از مناطق استان به ویژه در بروجرد رایج است.
جاهل نشین معمولاً دو شب قبل از عروسی است و آنهم بدین صورت كه خانواده داماد، جگر گوسفندی را به روش خاص طبخ كرده و با دعوت از رفقای مجرد اجازه می‏دهند تا وی آخرین شب تجرد را با دوستان جوانش بگذراند. این جمع دوستانه تا نزدیكیهای صبح به گفتگو و خنده و شادی پرداخته و آنگاه داماد را تا حمام مشایعت می‏كنند.
داماد سلام، معمولاً سه روز بعد از عروسی، خانواده عروس، زوج جوان را با چندتن از اطرافیان داماد دعوت كرده و داماد به دست بوسی پدر زن خود می‏رود، پدر عروس هم هدیه‏ای در خور به داماد و هدایایی نیز به همراه او داده و این گونه باب رفت و آمد، باز می‏شود.
عروسان بروجردی نیز چند روز پس از عروسی به خانه پدر خود رفته و چند روزی را در آنجا، سر می‏كنند.
در روستاهای بروجرد نیز كمابیش همین آیین مرسوم است و عروسی در پنج مرحله مذكور انجام می‏گیرد.
منتها هدایای عروسی، كمتر توسط زنان و بیشتر بدست مردان پرداخته می‏شود.
اهداء هدایای عروسی در مراسمی موسوم به «دوه تو» صورت می‏پذیرد و آن بدین صورت است كه یكی از مردان سر و زبان دار، مقداری آجیل و چندین دستمال به تعداد افراد مجلس با خود به میان جمع برده و ابتدا، جلو بزرگ و ریش سفید مجلس رفته و مشتی آجیل، به همراه دستمالی بدو داده و سینی را جلو او می‏گیرد.
بزرگ قوم هم مبلغی به عنوان هدیه در سینی انداخته و مرد سینی بدست با صدای بلند اعلام می‏كند، فلانی، چقدر هدیه داده و می‏گوید «خونه‏اش او دو» یعنی خانه‏اش آبادان. و اینگونه سینی در مجلس گردانده می‏شود. ضمنا هیچ كس نبایستی مبلغی بالاتر از هدیه بزرگ مجلس در سینی بیندازد كه این خود توهینی بزرگ بدو محسوب می‏شود.
عشایر استان و مردم برخی از نقاط از قبیل مردم روستاهای جنوب و شرق بروجرد، مردم منطقه چغلوندی و… در مراسم عروسی خود از اسب و تفنگ استفاده می‏كنند.
و اما ازدواج در مركز استان لرستان یعنی شهرستان خرم‏آباد و روستاهای اطراف آن بیشتر بر اساس پیوندهای طایفگی، رفع كدورت‏ها و قرابت‏ها و هم خونی‏ها و گاه پیوند با مال و مكنت بوده است، اگرچه امروز رسوم عروسی خرم‏آباد نیز دستخوش دگرگونی‏هایی شده است.
مراسم ازدواج در مركز استان به ویژه در مناطق روستایی بدین شرح است:
در گذشته معمولاً پدر برای پسرش دختری را به عنوان همسر انتخاب می‏كرده است و طبیعتا بزرگ طایفه و یا بزرگ خانواده، به عنوان قاصد، یا صاحب اختیار، در مقابل ریش سفید، طایفه مقابل صحبت می‏كرده است و حتی گاه دختر و پسر در محضر عقد نبوده و شی‏ای (مانند سوزن، سنجاق و…) را به نیابت از طرف داماد و عروس با خود برده و عقد را برگزار می‏كرده‏اند. ولیكن امروزه شرایط كاملاً متفاوت است.
بستگان پسر به خانه دختر مورد نظر [كه توسط پدر و مادر داماد و یا خود شخص انتخاب شده] رفته، تا در مورد شیربها، جهیزیه و مهریه صحبت كنند. مبلغ و حدود شیربها و جهیزیه و مهریه، بسته به توان و توافق طرفین متفاوت است، گاه شیربها زمین، پول نقد یا گوسفند، گاو و تفنگ تعیین می‏شود.
به بستگان عروس نیز خلعتی از طرف داماد تعلق می‏گیرد كه گاه لباس و یا تفنگ است. سر سفره عقد داماد مبلغی موسوم به «دم چفتونه» برای گفتن بله به دختر می‏دهد.
در گذشته، معمولاً عقد و عروسی در یك روز انجام می‏گرفته ولی اینك، چند ماهی را بین مراسم عقد و عروسی فاصله می‏اندازند. اگر بین عروسی، یكی از اعیاد پیش آید، معمولاً داماد، عیدانه‏ای به خانه همسر آینده خود می‏برد.
اگر دو دلداده اهل ده باشند، در این مدت نیز پسر، بایستی در كارهای كشاورزی به پدر زن آینده خود كمك كند. شب عروسی معمولاً داماد بر اسبی سوار شده به همراه عده‏ای از همراهان به خانه عروس می‏رود. و معمولاً پسری كوچك را به نیت اینكه فرزند اول عروس پسر باشد جلویش راهی می‏كنند.
وقتی عروس، قدم به خانه داماد گذاشت، بر سرش نقل و سكه ریخته و زنان كل می‏زنند. مردان نیز در كنار آبادی، همراه با نوای ساز و دهل به سواركاری و تیراندازی مشغول می‏شوند و [در گذشته] چنین رسم بوده اگر سوار، بز و یا مرغی را زد، حیوان شكار شده از آن او می‏شده است. پس از سواركاری و تیراندازی و رقص و پایكوبی، مردان و زنان در مكان‏هایی جداگانه می‏نشینند تا شام صرف شود.
بعد از صرف شام، خانواده داماد مهمانان را به خانه‏های خود روانه كرده خواص می‏ماندند. تا عروس و داماد را به حجله روانه كند. صبح فردای عروسی، عسل و نیمرو و زیره جوش به عروس و داماد خورانده می‏شود. این صبحانه را خانواده عروس تهیه كرده و عموما توسط نوجوان و یا زنی به حجله برده می‏شود.
در این روز داماد به اتفاق یكی از بستگان خود، جهت دستبوسی به خانه پدر عروس رفته و در آنجا دست پدر زن خود را بوسیده و در این مراسم پدر عروس، هدایایی را كه از قبل برای داماد و همراهان تهیه كرده است تحویل می‏دهد. این هدیه در قدیم شال و ستره‏ای بوده و امروز قواره كت و شلوار و یا ساعتی مچی می‏باشد.
یك هفته بعد از این روز مادر عروس به خانه داماد خود می‏رود و دختر را به عنوان پاگشا به خانه خود دعوت می‏نماید. معمولاً چند روز پس از پاگشا داماد به خانه پدر زن رفته و نوعروس را به خانه می‏آورد و این گونه زندگی عادی آنها آغاز می‏شود.