جایِزان ، بخش و شهری در شهرستان امیدیه ، در استان خوزستان .
۱) بخش جایزان ، به مركزیت شهر جایزان ، واقع در جنوب شرقی استان خوزستان . از شمال به بخش مركزی شهرستان رامهرمز، از مشرق به بخش بَهْمَئی استان كهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی به بخش مركزی شهرستان بهبهان ، از جنوب به بخش آغاجاری شهرستان بهبهان ، از جنوب غربی به بخش مركزی شهرستان امیدیه و از مغرب به بخش رامشیر شهرستان رامهرمز محدود می شود و مشتمل است بر دهستانهای جایزان (به مركزیت جایزان ) و جولَكی (به مركزیت آبادی جولَكی ) و مجموعاً ۵۷ آبادی (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص ۴۰). بخش جایزان بیشتر در دشت واقع شده و ارتفاع اكثر نقاط آن كمتر از ۲۵۰ متر است ( رجوع كنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۱۲، ۲۶، ۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۹، ۲۴۹ـ۲۵۰). رودهای مارون * و بابااحمد در این بخش جاری اند (افشین ، ج ۱، ص ۱۰۵، ۱۶۷؛ جعفری ، ج ۲، ص ۱۱۸). رود دائمی بابااحمد، با نام تنگ نایب ، از ارتفاع هشتصد متری دامنة كوه مَقَر، در ۴۵ كیلومتری جنوب شرقی رامهرمز، سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن ریزابة دیگری به آن ، به رود بابااحمد تغییر نام می دهد. این رود ــ كه مسیر كلی اش ابتدا جنوبی و سپس غربی است ــ ۴۵ كیلومتر طول دارد و در ارتفاع ۱۵۰ متری در كنار روستای كَرْفَنْجِ بالا به رود مارون می پیوندد (جعفری ، همانجا). سد انحرافی مارون ، واقع در این بخش ، هفت هزار هكتار از زمینهای بخش را آبیاری می كند (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص ۴۱۶).
این بخش از گیا دارای درختان كُنار، گز، بید، زبان گنجشك ، سدر و اكالیپتوس و گیاهانی مانند گل گاوزبان ، گل زرد، نعناع ، پونه ، و گیاهان علوفه ای است . از زیا شغال ، گرگ ، روباه ، خرگوش و كبك در این بخش زندگی می كنند. آب و هوای این بخش گرم و خشك است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۱۲، ۲۶ و جاهای دیگر).
رزم آرا در حدود ۱۳۳۰ ش جایزان را دهستان و آبادی ای در بخش رامهرمز شهرستان اهواز از استان خوزستان (جزو استان ششم )، دارای دَه آبادی و ۱۰۰ ، ۱ تن سكنه ذكر كرده است ( رجوع كنید بهج ۶، ص ۹۸ـ۹۹). در كتاب جغرافیا و اسامی دهات كشور (چاپ ۱۳۲۹ ش )، از دهستان جایزان با سیزده ده یاد شده است كه تعدادی از آنها در دشت و تعدادی در دامنة كوه بودند (ایران . وزارت كشور. ادارة كل آمار و ثبت احوال ، ج ۲، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸، ۲۱۰). امام شوشتری در ۱۲۳۱ از آن به عنوان دهات رامهرمز نام برده است ( رجوع كنید به ص ۲۰۵). جایزان در ۱۳۵۵ ش ، جزو دهستانهای تابعة بخش حومة شهرستان رامهرمز بود ( رجوع كنید بهایران . وزارت كشور، ص ۱۳). در ۱۳۶۵ ش ، بر اساس مصوبة شمارة ۵۳/۵/۱/۱۱۵۲۱ مورخ ۱۶ اسفند ۱۳۶۵، دهستان جایزان (به مركزیت روستای جایزان ) مشتمل بر ۲۶ روستا، جزو شهرستان رامهرمز استان خوزستان شد (ایران . قوانین
و احكام ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۶۹۷). با تبدیل بخش امیدیه به شهرستان امیدیه ، جایزان (به موجب مصوبة شمارة ۷۶۹۹/ ت ۱۶۸۷۷ ك مورخ ۱۷ مهر ۱۳۷۵) به عنوان بخش ، با دو دهستان جایزان و جولكی مشتمل بر ۳۲ روستا، یك مزرعه و ۲۴ مكان (نقاطی كه روستا نیستند و بیشتر محل فعالیتهای غیركشاورزی اند)، در تركیب شهرستان امیدیه قرار گرفت (ایران . قوانین و احكام ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۵۷۹؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص ۴۰). جمعیت آن طبق سرشماری ۱۳۷۵ ش ، ۰۷۱ ، ۱۲ تن بود (مركز آمار ایران ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۱۸).
بیشتر اهالی بخش جایزان به كشاورزی ، باغداری ، دامداری و پیشه وری اشتغال دارند. كشاورزی به دو صورت آبی
و دیم است . در كشاورزی آبی ، اراضی با آب رودخانه و
چاههای عمیق آبیاری می شوند و آب آشامیدنی مردم از چاههای عمیق تأمین می گردد. محصولات عمدة زراعی
آن ، گندم ، جو، برنج ، كنجد، باقلا، یونجه ، شبدر و خرماست .
این بخش دارای ذخایر نفتی است كه نفتِ آن استخراج
می گردد (رزم آرا، ج ۶، ص ۹۸؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجاها).
اهالی بخش از طوایف بهمئی ، بهبهانی ، سادات ، آغاجاری ، درویش و عرب زیدونی هستند. آنان شیعة دوازده امامی اند و به زبانهای فارسی (به گویش لری ) و تركی و عربی تكلم می كنند (رزم آرا، ج ۶، ص ۹۸ـ۹۹، ۱۰۲،۲۱۰؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۲۶، ۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۹).
در بخش جایزان زیارتگاهی به نام امام رضا، با گنبدی ساده و كوتاه ، وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۲۶؛ اقتداری ، ص ۶۸۲). قلعة خلیلی جایزان (به ابعاد ۷۵*۶۵ متر) با چهار برج و سردر ورودی عریض و دروازه ، در ابتدای آبادی خلیلی قرار دارد. در اواخر دورة قاجار، محمدعلی خان خلیلی ، از طایفة بهمئی گرمسیری كهگیلویه ، این قلعه را از خشت و گل بنا كرد (اقتداری ، همانجا).
راههای اصلی آغاجاری ـ رامهرمز و بهبهان ـ رامهرمز از این بخش می گذرد. دهِ جایزان كهنه ، واقع در بخش جایزان ، در ارتفاع حدود ۱۴۰ متری در دشتی گرم و خشك در ۶۳ كیلومتری شمال غربی بهبهان و مغرب رود مارون واقع است ( رجوع كنید به امام شوشتری ، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۸۵؛ جعفری ، ج ۳، ص ۳۲۷).
۲) شهر جایزان . در ارتفاع ۱۵۰ متری از سطح دریا، در دشتی در شمال این بخش و در حدود ۱۳۰ كیلومتری شهر اهواز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۸۴؛ جعفری ، همانجا).
رودخانة مارون در مغرب شهر جایزان جاری است كه زمینهای پیرامون آن را آبیاری می كند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). حداكثر دمای آن در تابستان ْ۵۰، حداقل آن در زمستان ْ۵ر۳ -، و مقدار بارش سالانة آن ۵ر۳۴۰ میلیمتر است ( سازمان هواشناسی كشور ،ص ۴۶). جایزان به موجب تصویبنامة هیئت وزیران در ۱۲ خرداد ۱۳۷۹ (شمارة مصوبة ۹۹۱۲/ ت ۲۱۲۹۵ ك ) به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت كشور. معاونت سیاسی ، ۱۳۸۲ ش ب ، ذیل «استان خوزستان »).
این شهر در مسیر بهبهان ـ رامهرمز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ؛ جعفری ، همانجاها). مزرعة سولكی در جنوب غربی این شهر قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۸۴ ـ ۸۵).
شهر جایزان ، طبق سرشماری ۱۳۷۵ ش ، ۸۴۳ ، ۱ تن جمعیت داشته و دارای ۳۲۸ خانوار بوده است (مركز آمار ایران ، ۱۳۷۶ ش ، همانجا).
از پیشینة شهر جایزان اطلاع چندانی در دست نیست . محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (متوفی شوال ۱۳۱۳؛ ج ۴، ص ۱۹۰۰) فاصلة جایزان ـ باشْتْ را ۲۶ فرسنگ (هر فرسنگ معادل شش كیلومتر) ذكر كرده است .
