آثار تاریخی و باستانی تخت جمشید در نزدیكی شهر مرودشت و در فاصله حدود ۶۰ كیلو متری شمال شرق شیراز قرار دارد
یونانیان به آن پرسپولیس می‌گفتند و در ایران قدیم نیز به آن پارسه و چهل منار گفته میشده است. پارسَه یا تخت جمشید یكی از شهرهای باستانی ایران است كه سالیان سال پایتخت هخامنشیان بوده است. اسكندر مقدونی سردار یونانی به ایران حمله كرد و این مكان را به آتش كشید.
اما ویرانه‌های این مكان هنوز هم پابرجاست. این مكان هم‌اكنون یكی از آثار جهانی ثبت شدهٔ ایران در یونسكو است.
تخت جمشید ،مجموعه‌ای از كاخهای بسیار باشكوهی است كه ساخت آنها در سال ۵۱۲ قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن ۱۵۰ سال به طول انجامید.
تخت جمشید در محوطه وسیعی واقع شده كه از یك طرف به كوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است. این كاخهای عظیم سلطنتی در كنار شهر پارسه كه یونانیان آن را پرسپولیس خوانده‌اند ساخته شده است.
ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود ۵۱۸ قبل از میلاد ، آغاز شد. نخست صفه یاتختگاه بلندی را آماده كردند و روی آن تالار آپادانا و پله‌های اصلی و كاخ تچرا را ساختند.
پس از داریوش، پسرش خشایارشا تالار دیگری را به نام تالار هدیش را بنا نمود و طرح بنای تالار صد ستون را ریخت. اردشیر اول تالار صد ستون را تمام كرد. اردشیر سوم ساختمان دیگری را آغاز كرد كه ناتمام ماند. این ساختمان‌ها روی پایه‌هایی ساخته شــده كه قسمتـی از آنها صخره‌های عظیم و یكپارچه بوده و یا آنها را در كوه تراشیده اند.
معماری هخامنشی، هنری است از نوع تلفیق و ابداع كه از سبك معماری‌های بابل و آشور و مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شده و با هنر نمایی و ابتكار روح ایرانی نوع مستقلی را از معماری پدید آورده است . هخامنشیان با ساختن این ابنیة عظیم می‌خواستند عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیان نشان دهند.
در اواخر سال ۱۳۱۲ شمسی براثر خاكبرداری در گوشة شمال غربی صفه تخت جمشید قریب چهل هزار لوحه گلی به شكل و قطع مهرهای نماز بدست آمد. روی این الواح كلماتی به خط عیلامی نوشته شده بود. پس از خواندن معلوم شد كه این الواح عیلامی اسناد خرج ساختمان قصرهای تخت جمشید می باشد. از میان الواح بعضی به زبان پارسی و خط عیلامی است. از كشف این الواح، نظریاتی كه اظهار می‌داشتند قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با ظلم و جور و بیگار گرفتن رعایا ساخته شده باطل شد.
زیرا این اسناد عیلامی حكایت از آن دارد كه به تمام كارگران این قصرهای زیبا، اعم از عمله و بنا و نجار و سنگتراش و معمار و مهندس مزد میدادند و هر كدام از این الواح سند هزینه یك یا چند نفر است.
كارگرانی كه در بنای تخت جمشید دست اندركار بودند، از ملت‌های مختلف چون ایرانی و بابلی و مصری و یونانی و عیلامی و آشوری تشكیل می شدند كه همة آنان رعیت دولت شاهنشاهی ایران بشمار می‌رفتند.
بر اساس خشت نوشته‌های كشف شده در تخت جمشید در ساخت این بنای با شكوه معماران، هنرمندان، استادكاران، كارگران، زنان و مردان بی‌شماری شركت داشتند كه علاوه بر دریافت حقوق از مزایای بیمه كارگری نیز استفاده می‌كردند. ساخت این مجموعه بزرگ و زیبا بنا به روایتی ۱۲۰ سال به طول انجامید.
اسكندر مقدونی در یورش خود به ایران در سال ۳۳۱ قبل از میلاد، تخت جمشید را به آتش كشید. تاریخنگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق رای ندارند. عده ای آنرا ناشی از یك حادثه غیر عمدی می‌دانند ولی برخی كینه توزی و انتقام گیری اسكندر را تلافی ویرانی شهر آتن بدست خشایار شاه علت واقعی این آتش سوزی مهیب می‌دانند.
وسعت كامل كاخهای تخت جمشید ۱۲۵ هزار متر مربع است كه روی سكوئی كه ارتفاع آن بین ۸ تا ۱۸ متر بالاتر از سطح جلگهٔ مردوشت است، بنا شده‌اند و از بخش‌های مهم زیر تشكیل یافته است:
كاخهای رسمی و تشریفاتی تخت جمشید (كاخ دروازه ملل)
سرای نشیمن و كاخهای كوچك اختصاصی
خزانهٔ شاهی
دژ و باروی حفاظتی
پلكان‌های ورودی سكو و دروازهٔ خشایارشا
ورود سكو، دو پلكان است كه روبروی یكدیگر و در بخش شمال غربی مجموعه قرار دارندكه همچون دستانی است كه آرنج خویش را خم كرده و بر آن است تا مشتاقان خود را از زمین بلند كرده و در سینه خود جای دهد.
این پلكان‌ها از هر طرف ۱۱۱ پله‌ٔ پهن و كوتاه(به ارتفاع۱۰ سانتیمتر) دارند. بر خلاف عقیده بسیاری از مورخین كه مدعی بودند ارتفاع كم پله‌ها به خاطر این بوده كه اسب‌ها نیز بتوانند از پله‌ها بالا بروند، پله‌ها را كوتاهتر از معمول ساخته‌اند تا راحتی و ابهت میهمانان هنگام بالا رفتن حفظ شود.
بالای پلكان‌ها، بنای ورودی تخت جمشید، «[دروازه بزرگ]» یا «[دروازه خشایارشا|دروازهٔ خشایارشا]» یا دروازه ملل، قرار گرفته‌است. ارتفاع این بنا ۱۰ متر است. این بنا یك ورودی اصلی و دو خروجی داشته‌است كه امروزه بقایای دروازه‌های آن برجاست.
بر دروازهٔ غربی و شرقی طرح مردان بالدار و بر و طرح دو گاو سنگی با سر انسانی حجاری شده است. این دروازه‌ها در قسمت فوقانی با شش كتیبهٔ میخی تزیین یافته‌اند. این كتیبه‌ها پس از ذكر نام اهورامزدا به اختصار بیان می‌كند كه: «هر چه بدیده زیباست، به خواست اورمزد انجام پذیرفته‌است.»
دو دروازه خروجی یكی رو به جنوب و دیگری رو به شرق قرار دارند و دروازه جنوبی رو به كاخ آپادانا، یا كاخ بزرگ بار، دارد.
كاخ آپادانا
كاخ آپادانا در شمال و شرق دارای دو مجموعه پلكان است. پلكان‌های شرقی این كاخ كه از دو پلكان – یكی رو به شمال و یكی رو به جنوب – تشكیل شده‌اند، نقوش حجاری‌شده‌ای را در دیوار كنارهٔ خود دارند. پلكان رو به شمال نقش‌هایی از فرماندهان عالی‌رتبهٔ نظامی مادی و پارسی دارد در حالی كه گل‌های نیلوفر آبی را در دست دارند، حجاری شده‌است.
در جلوی فرماندهان نظامی افراد گارد جاویدان در حال ادای احترام دیده می‌شوند. در ردیف فوقانی همین دیواره، نقش افرادی در حالی كه هدایایی به همراه دارند و به كاخ نزدیك می‌شوند، دیده می‌شود.
بر دیوارهٔ پلكان رو به جنوب تصاویری از نمایندگان كشورهای مختلف به همراه هدایایی كه در دست دارند دیده می‌شود. هر بخش از این حجاری اختصاص به یكی از ملل دارد.
كاخ آپادانا از قدیمی‌ترین كاخهای تخت جمشید است. این كاخ كه به فرمان داریوش بزرگ بنا شده‌است، برای برگزاری جشنهای نوروزی و پذیرش نمایندگان كشورهای وابسته به حضور پادشاه استفاده می‌شده‌است.
این كاخ توسط پلكانی در قسمت جنوب غربی آن به «كاخ تچرا» یا «كاخ آینه» ارتباط می‌یابد. كاخ آپادانا از ۷۲ ستون تشكیل شده‌است كه در حال حاضر ۱۴ ستون آن پابرجاست ته ستونهای ایوان كاخ گرد ولی ته ستونهای داخل كاخ مربع شكل می‌باشد.
كاخ تچر
كاخ تچر یا تچرا به معنای خانه زمستانی می‌باشد.این كاخ نیز به فرمان داریوش كبیر بنا شده و كاخ اختصاصی وی بوده‌است. روی كتیبه‌ای آمده: «من داریوش این تچر را ساختم.»
این كاخ یك موزه خط به شمار می‌رود از پارسی باستان گرفته در این كاخ كتیبه وجود دارد تا خطوط پهلوی بالای ستون‌ها از نمای جلویی‌های مصری استفاده شده‌است. قسمت اصلی كاخ توسط داریوش بزرگ و ایوان و پلكان سنگی جنوبی توسط خشایار شاه و پلكان سنگی غربی توسط اردشیر دوم بنا شده‌است.
كاخ هدیش
كاخ هدیش كه كاخ خصوصی خشایارشا بوده‌است در مرتفع‌ترین قسمت صفهٔ تخت جمشید قرار دارد. این كاخ از طریق دو مجموعه پلكان به كاخ ملكه ارتباط دارد.
احتمال می‌رود آتش سوزی از این مكان شروع شده باشد به خاطر نفرتی كه آتنی‌ها از خشایارشا داشتند به خاطر به آتش كشیده شدن آتن به دست وی. رنگ زرد سنگ‌ها نشان دهنده تمام شدن آب درون سنگ‌ها به خاطر حرارت است.
اینجا مكان كوچكی بوده ۶*۶ ستون قرار داشته‌است. به خاطر ویرانی شدیدی كه شده اطلاعات زیادی در مورد این كاخ در دسترس نیست خیلی‌ها از اینجا به عنوان كاخ مرموز نام برده‌اند.
هدیش به معنای جای بلند می‌باشد و چون خشایار شاه نام زن دوم او هدیش بوده‌است نام كاخ خود را هدیش میگذارد این كاخ در جنوبی ترین قسمت صفه قرار دارد و قسمت‌های زیادی از كف از خود كوه می‌باشد.
كاخ ملكه
كاخ ملكه توسط خشایارشا ساخته شده‌است و به نسبت سایر بناها در ارتفاع پایین‌تری قرار گرفته‌است.
بخشی از این كاخ در سال ۱۹۳۱ توسط شرق‌شناس مشهور، پرفسور ارنست امیل هرتزفلد، خاكبرداری و از نو تجدیدبنا شد و امروزه به عنوان موزه و ادارهٔ مركزی تأسیسات تخت جمشید مورد استفاده قرار گرفته‌است.
ساختمان خزانهٔ شاهنشاهی
این ساختمان كه شامل چندین تالار، اطاق و حیاط تشكیل شده‌است با دیوار عظیمی از بقیهٔ تخت جمشید جدا می‌شود.
كاخ صدستون
وسعت این كاخ در حدود ۴۶۰۰۰ مترمربع است و سقف آن به‌وسیلهٔ صد ستون كه هر كدام ۱۴ متر ارتفاع داشته‌اند، بالا نگه داشته می‌شده‌است.
كاخ شورا
به این مكان كاخ شورا یا تالار مركزی می‌گویند. احتمالاً شاه در اینجا با بزرگان به بحث و مشورت می‌پرداخته‌است. با توجه به نقوش حجاری شده از یكی از دروازه‌ها شاه وارد میشده و از دو دروازه دیگر خارج می‌شده‌است.
به این دلیل به این جا كاخ شورا می‌گویند كه در اینجا دوسر ستون انسان وجود داشته كه جاهای دیگری نیست و سر انسان سمبل تفكر است.
سرانجام تخت جمشید
مجموعه كاخهای تخت جمشید، در سال (۳۳۰ پیش از میلاد) به دست اسكندر مقدونی به آتش كشیده شد و تمام بناهای آن به صورت ویرانه درآمد.
از بناهای بر جای مانده و نیمه ویرانه، بنای مدخل اصلی تخت جمشید است كه به كاخ آپادانا معروف است و مشتمل بر یك تالار مركزی با ۳۶ ستون و سه ایوان ۱۲ ستونی درقسمت‌های شمالی، جنوبی و شرقی است كه ایوان‌های شمالی و شرقی آن به‌وسیله پلكان‌هایی به حیاط‌های مقابل متصل و مربوط می‌شوند.
بلندی صفه در محل كاخ آپادانا ۱۶ متر و بلندی ستونهای آن ۱۸ متر است. این‌مجموعه در فهرست آثار تاریخی ایران و نیز در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است.
هنرهای معماری تخت جمشید
یكی از هنرهای معماری در تخت جمشید این است كه نسبت ارتفاع سر درها به عرض آنها و همین طور نسبت ارتفاع ستون ها به فاصله بین دو ستون نسبت طلایی است.
نسبت طلایی نسبت مهمی در هندسه است كه در طبیعت وجود دارد. این نشانگر هنر ابرانیان باستان در معماری است.
ازآنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده تنها می توان تصویر بسیار مبهمی از شكوه و عظمت كاخها در ذهن مجسم كرد. با این همه می توان به مدد یك نقشه تاریخی كه جزئیات معماری ساختمان كاخها در آن آمده باشد و اندكی بهره از قوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این كاخها پی برد.
تخت جمشید دارای سیستم حرارتی و تهویه بوده ، كه فضاهای داخل آن را در زمستان گرم ودر تابستان خنك و معتدل می كرده است . دشت سرسبز مرودشت ، سقفهای بسیار بلند و فضاهای وسیع ، درهای گشاده و پنجرههای متعد د هوای تخت جمشید را در تابستان معتدل وخنك می ساخته و در زمستان دیوارهای خشتی و لایه های گچ كه یك عایق حرارتی تشكیل می داده ، پردههای ارغوانی بلند و ضخیم كه مانع نفوذ سرما به درون فضاها وتالارها می شده ، پوشش سقف نیز چوبی بوده كه این امر در گرم شدن محیط تاثیر به سزایی داشته است .
تخت جمشید نیز دارای سیستم آب و فاضلاب بوده ، در تخت جمشید مجاری زیرزمینی آبرسانی و فاضلاب پیچ در پیچی كشف شده كه به طول بیش از ۲ كیلو متر می رسد.
تخت جمشید نه یك شهر بوده و نه یك دژ و نه یك پرستشگاه ، تخت جمشید دو نقش جداگانه اما تا اندازه ای به هم پیوسته ایفا می كرده ، نخست اینكه چون در قلب امپراطوری قرار داشته گنج خانه ی مناسبی برای اندوختن ثروت روز افزون كشور بوده ، دوم اینكه جایگاه مناسب و با شكوهی برای برگذاری مراسم و جشن‌هایی بوده كه در آن زمان برگزار می شده (جشنهای مهرگان و اعیاد نوروز) به نقل از مورخان در تخت جمشید بیش از ۱۲۰۰۰۰سكه ی طلا و نقره ، ظروف و مجسمه‌های بسیار ناب، اثاث گران‌قیمت، نیمكت‌های زرین، لباس‌ها وفرش‌های ارغوانی گرانبها و….نگهداری میشده كه در نهایت با حمله اسكندر مقدونی همه این اشیاء یا به غارت رفت یا طعمه حریق شد.
اسكندر وقتی كه وارد تخت جمشید شد و این همه شكوه و ثروت دید دستور داد كه هر چیز را كه می توانند با خود ببرند و هر چیز را كه نمی توانند نابود سازند.
تخت جمشید نه شهر بود و نه دژ، جایگاه با شكوهی برای برگزاری مراسم بزرگی بود كه شاه ایران سران كشور و نمایندگان ۲۸ كشور متبوع را در بارعام به حضور می پذیرفت.
طرح اصلی ساختمان تخت جمشید دردوران فرمانروایی داریوش بزرگ ریخته شد. از همان نخست تعداد و محل كاخ ها، عمارت ها و كاربردهای جداگانه هر یك معین ومشخص شد.
برای برپایی این بنا از سه نوع مصالح ساختمانی عمده ( چوب، خشت های خام و پخته و سنگ های آهكی محلی ) استفاده شده است. چوب هایی كه در محل تهیه می شد با ذوق و سلیقه طراحان و معماران سازگار نبود وناگزیر بودند چوب های در خور كاخ های تخت جمشید را از دور دست ها حمل كنند. برای مثال،تیرهای زیر از چوب درخت سدر بوده كه در آن زمان فقط در لبنان می روییده است.
خشت های گلی در ساختن دیوارها و روپوش سقف ها به كار می رفت كه دوام چندانی نداشت. این خشت را باران می شست و با بر اثر زمین لرزه فرو می ریخت. سنگ های كوه رحمت برای سنگتراشان و معماران جمشید از هر جهت مناسب بود.
این سنگ های آهكی بسیار سخت و محكم اند و رنگ های طبیعی گوناگون سفید، كهربایی، دودی و سیاه دارند كه خوب تراشیده می شوند. به ویژه نوع سیاه آن كه بر اثر صیقل به شكل مرمر در می آید. بسیاری از قطعه سنگ ها را گیرهای آهنی به نام دم چلچله به هم متصل كرده اند.
در حد فاصل سنگ ها از ملات استفاده نشده است. دیوارها را با آجر لعابدار و كف اتاق ها را با گچكاری می پوشاندند. روی درها با قطعات زر وسیم آراسته شده بود. پرده های بزرگ رنگی بر زیبایی درون و برون كاخ ها می افزود. فرش های نفیس كف اتاق ها چشمان را خیره می كرد.
عملا امكان نداشت كه ساختمان تخت جمشید در دوران شاهی داریوش بزرگ به پایان برسد. كار ساخت این بنای عظیم در طول حكومت پسر او خشایار شا اول و نوه اش اردشیر اول ادامه یافت. بدین تربیت ساخت بنا نزدیك به ۲۰۰ سال طول كشید.
هخامنشیان در ساخت تخت جمشید از منابع گوناگونی الهام گرفتند. پارس ها دست كم با دو فرهنگ غنی، اوراتو در شمال و ایلام در جنوب ،آشنا بودند و از آنها برای ریختن شالوده محكم فكری در هنر معماری بهره گرفتند.
هخامنشیان در لشكر كشی به مصر، بابل،لیدی و اروپا، با اندیشه های دیگری در زمینه معماری آشنا شدند و با به دست آوردن ثروت سرشار ، هنرمندان و سنگتراشان و معماران برجسته را در گسترش و زیبا سازی تخت جمشید به خدمت گرفتند.
نكته ای كه سخت غیر قابل باور می نماید این واقعیت است كه این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سال زیر خاك مدفون بوده تا اینكه در اواخر دهه۱۳۱۰خورشیدی كشف شد.
چیزی كه در نگاه اول در تخت جمشید نظر بیننده را به خود جلب می كند، كتیبه ها و سنگ نبشته های گذر خشایارشاه است كه به زبان عیلامی و دیگر زبانهای باستانی تحریر شده است. از این گذر به مجموعه كاخهای آپادانا می رسیم، جائی كه در آن پادشاهان بار میدادند و مراسم و جشنهای دولتی در آن برگذار می شد.
مقادیر عمده ای طلا و جواهرات در این كاخها وجود داشته كه بدیهی است در جریان تهاجم اسكندر به غارت رفته باشد.
تعداد محدودی از این جواهرات در موزه ملی ایران نگهداری می شود. بزرگترین كاخ در مجموعه تخت جمشید كاخ مشهور به “صد ستون” است كه احتمالا یكی از بزرگترین آثار معماری دوره هخامنشیان بوده و داریوش اول از آن به عنوان سالن بارعام خود استفاده می كرده است.
