جزیره هرمز

جزیره هرمز در موقعیت جغرافیایی N270351 E562720 در استان هرمزگان و در دهانه تنگه هرمز واقع است. جزیره هرمز اصولاً یك گنبد نمكی است كه درآن سازندهای آذرین و غالبا آتشفشانی تیپ غالب سنگ شناسی را تشكیل می دهد و مكان مشخص سازند معینی به نام سری هرمز است. سری مزبور شامل سنگ نمك و گچ همراه توده ها و قطعات سنگ های رسوبی و آذرین است و مجموعه ای از سنگ ها را تشكیل می دهد كه شباهتی با هیچ یك از ردیف های سازند دوران دوم و سوم كه اطراف گنبدهای نمكی را فرا گرفته است ندارند. هرمز به مساحت ۴۲ كیلومتر ودر ۸ كیلومتری بندرعباس قرار دارد. وجود كانی ها و سنگهای زیبا، لقب موزه زمین شناسی و بهشت زمین شناسان را برای این جزیره به ارمغان آورده است.وجود آبسنگ های مرجانی، سواحل صخره ای ، غارهای دریایی دركنار پوشش گیاهی بومی وحیاط وحش ساكن دراین جزیره و برخی یادمانهای تاریخی و فرهنگی پیوند خورده با زندگی بومی از ویژگیهای این جزیره است. املای صحیح آن هرموز یا هرمزد برگرفته از كلمات خورموز یا خورموغ به معنی لنگرگاه و بندر ایالت موغستان (میناب) بوده است كه به واسطه كثرت استفاده از غلط مشهور امروزه هرمز خوانده می‌شود.

تاریخچه

هرموز اصلاً نام بندری معتبر در مصب رود میناب با خلیج فارس بوده است. شهر میناب كنونی برروی خرابه‌های این بندر ساخته شده است. هرموز قدیم در اوایل عهد مغول تجارت پر رونقی داشته است. با هجوم مغولان در حدود سال ۷۰۰ هجری، مردم شهر هرموز ابتدا به جزیره قشم و سپس به جزیره هرموز كه در آن زمان زرون (معرب آن جرون كه بعدها نام بندری در محل بندر عباس كنونی شد و به تلفظ پرتغالی بندر گمبرون خوانده شد) نام داشت كوچ نمودند و شهری در آن بنا كردند و نام آنرا به یاد شهر قدیم خود هرموز گزاردند. به تدریج و طی قرون بعد این شهر نام خود را به همه جزیره داد و بندر جرون (گمبرون بعدی) نام خود را از آن وام گرفت. عظمت شهر و جزیره هرموز به قدری شد كه دو قرن بعد و تا زمانی كه توسط پرتغالی‌ها اشغال شد مركز ولایات خلیج فارس از جمله بحرین بوده است. شاه عباس در سال ۱۶۲۲ میلادی جزیره هرموز و سواحل جنوبی ایران در خلیج فارس را از اشغال پرتغالی‌ها خارج ساخت و شهرهای هرموز و گمبرون را تخریب نمود و بندر عباس فعلی را بر خرابه‌های گمبرون استوار كرد. هرمز امروز به هیچ عنوان رونق گذشته را ندارد.

۲۱ آوریل سال ۱۶۲۲ سپاه ایران جزیره هرمز را از بزرگترین امپراتور قرن باز پس گرفت و جایگاه خود را در جهان در فهرست ابرقدرتهای قرن شانزدهم ثبت كرد. انگلیسی‌ها نیز ۴ كشتی خود را با خدمه فنی در اختیار ارتش امام قلی خان گذاشتند.آلبوكرك(پرتغالی) اعتقاد داشت هركشوری كه سه نقطه مالاگا- عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاكم خواهد بود. اهمیت هرمز آنقدر بود كه استعمارگران انگلیسی را نیز به طمع انداخته بود. سپاه ایران بدلیل شكایت‌های ایرانیان گمرون قصد تنبیه پرتغالی‌ها در خلیج فارس كرد و نه تنها جزیره هرمز را آزاد ساخت بلكه پرتغالی‌ها را تا مومباسا دركنیا مجبور به عقب نشینی كرد. و این مقدمه‌ای برای شكست‌های پی در پی پرتغال در شرق آفریقا. شد و با حمایت شاه ایران، امام مسقط موفق شد قلعه عظیم ممباسا را در جنگ خونینی كه به جنگ صلیبی ممباسا معروف است را تصرف كند. ایران تا سال ۱۸۲۰ پرچمدار تمام خلیج فارس و دریای عمان و بحر فارس شد. انگلیس كه از شكست پرتغال خرسند بودندو به قدرت ایران اعتراف داشتندوایران را تنها رقیب قدرتمند عثمانی ها می دانستند.حتی درعهدنامه مجمل ۱۸۰۹ و عهدنامه مفصل ۱۸۱۲ مجمل و مفصل زمانی كه انگلیس به عنوان ابرقدرت جهان ظهور می كرد حاكمیت ایران را بر كل خلیج فارس برسمیت شناخت.

جاذبه های اكوتوریستی

آبسنگهای مرجانی

آبسنگهای مرجانی از زیر سیستم های دریایی هستند كه در آبهای كم عمق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می شوند این اكوسیستم ها به طور عمده شامل بستر سخت و مشخصاٌ با صخره های آهكی می باشند كه در آنها مرجانها به همراه خرده سنگها و ماسه های پراكنده غالب هستند. آبسنگهای مرجانی پس از جنگلهای گرمسیری دومین بیوم غنی دنیا را تشكیل می دهند. آبسنگ های مرجانی هرمز با ۱۲۵ هكتار در جنوب شرقی جزیره در موقعیت جغرافیایی ۱۷ ۰۳ ۲۷ عرض شمالی و ۰۳ ۳۰ ۵۶ طول شرقی قرار دارند این زیستگاه، مكان مناسبی برای تغذیه و فعالیت لاك پشتان دریایی است و تنوع آبزیان در آن بالاست. این مرجانها در زمان جزر از آب خارج می شوند و یكی از جاذبه های جزیره هرمز برای طبیعت گردان محسوب می شوند.

جنگلهای مانگرو

اجتماعات حرای جزیره هرمز، اجتماعی دست كاشت است كه با وسعت ۱۶هكتار در موقعیت ۲۲ ۰۵ ۲۷ عرض شمالی و ۴۸ ۲۸ ۵۶ طول شرقی بر یك پهنه گلی قرار دارد و این محدوده زیستگاه حدود ۱۰۰۰ قطعه از ۲۰ گونه پرنده آبزی و كنارآبزی از قبیل اگرت ها، پرستوهای دریایی و كاكایی ها می باشد.
این اجتماعات گیاهی تنها رویش های چوبی ناحیه جزر و مدی سواحل گرمسیری ونیمه گرمسیری می باشند كه توانایی مقابله با شوری آبهای دریایی به واسطه مكانیزم های مختلف از ویژگیهای انحصاری این گیاهان به شمار می رود. این مانگرو ها از شرایط زیستگاهی مطلوب برای شمار بسیاری از آبزیان دریایی و پرندگان آبزی بر خوردار می باشد. آبراهه های اجتماعات مانگرو به واسطه غنی بودن از پوده های گیاهی آلی و دریافت مواد مغذی، ارزش پرورشگاهی بالایی برای گونه های آبزی دارا می باشند و از این جهت نقش غیر قابل جانشینی در زنجیره غذایی دریا عهده دار هستند.

لاك پشتان دریایی

لاك پشتان دریایی را میتوان از مظلوم ترین آبزیان دریایی قلمداد نمود كه به سبب بی مهری انسان تنوع و جمعیت گونه و زیستگاه های بسیار محدودی یافته اند. از میان ۵ گونه لاك پشت دریایی شناسایی شده در آبهای خلیج فارس، دو گونه شامل لاك پشت دریایی سبز(mydas chlonia) و لاك پشت منقار عقابی(Eretmuchelys imdricata) بر روی سواحل شنی و ماسه های نرم با شیب ملایم در جزیره هرمز تخم گذاری نموده و درمناطق مرجانی و مناطق واجد علفهای دریایی و جنگلهای مانگرو به تغذیه می پردازند(دانه كار ،۱۳۷۷). زیستگاه های شنی مكان مناسبی برای تخم گذاری لاك پشتان دریایی محسوب می شوند كه در كرانه ساحلی شرق هرمز با طول ۲۵۰۰ متر قرار دارد و بررسی های اخیر تراكم آنها را در این محدوده ۶۰ قطعه لاك پشت (لقمانی،۱۳۸۵) نشان داده است. این لاك پشتان از اواخر زمستان تا اوایل بهار هر سال به این سواحل برای تخمگذاری می آیند و حدود ۵۰ روز بعد بیرون آمدن بچه لاك پشت ها از تخم و حركت آنها به سمت دریا از جمله جاذبه های است كه بسیار از گردشگران علاقه مند به مشاهده آن هستند.

پرندگان آبزی

مناسب ترین مكان های زیستی پرندگان آبزی و كنار آبزی در جزیره هرمز، جنگلهای مانگرو و پهنه های گلی شمال شرق جزیره، زیستگاه جلبك های دریایی درسمت شرق و جنوب شرق جزیره و همچنین بسترهای صخره ای بیرون زده از آب و سواحل صخره ای غرب و شمال غرب جزیره می باشد كه به علت وفور مواد غذایی، امنیت و آرامش پناهگاه مورد توجه قرار می گیرد.

جوامع جلبكی

زیستگاه اصلی جلبكهای دریایی نواحی صخره ای و سنگی است كه دلیل آن لزوم وجود تكیه گاه ثابت برای رشد است. عمده ترین زیستگاه های جلبكها در محدوده بین جزر و مدی قرار دارد. بسیاری از موجودات دریایی و آبزیان نظیر نرمتنان، سخت پوستان، ماهیها، لاك پشت های دریایی و پستانداران دریایی از جلبكها به طور مستقیم تغذیه می كنند. فرش های جلبكی در كرانه های سنگی بویژه در هنگام جزر یكی از چشم اندازهای طبیعی و جاذب در جزیره هرمز محسوب می شوند كه می توان این جلوه های طبیعی را در جنوب جزیره مشاهده نمود.

جاذبه های زمین شناسی

جزیره هرمز به عنوان نگین زمین شناسی خلیج فارس به دلیل تنوع بالای سنگ و كانی در آن معرفی شده است كه یكی دیگر از جاذبه های این جزیره به خصوص برای علاقمندان به علوم ژئومورفولوژی می باشد. قسمت اعظم جزیره گنبد نمكی بوده و واحد فوق حدود ۶۹ درصد از مساحت كل جزیره را شامل شده و بخشهای جنوبی (نیمه جنوبی) جزیره را در برمی گیرد. سنگ نمك به همراه سنگ های دیگر به شدت متبلور و همچنین متحمل دگرگونی نیز شده است به طوریكه در بخش های جنوبی جزیره شبكه بلورهای عظیم نمك قابل رویت است. حلالیت و فرسایش پذیری شدید سنگ نمك و بر عكس مقاومت بلوك های سنگی همراه آن مثل ریولیتها، تراكیتها و بازالتها باعث ایجاد پستی و بلندی فراوان و فرسایش خشن سطحی در گنبد نمكی هرمز شده و یك توپوگرافی با بریدگیهای زیاد و یالهای تیز و غارهای نمكی به خصوص در بخش مركزی و غرب را به وجود آورده است.

پهنه های گلی جزر و مدی

بخش های كم شیب سواحل جنوبی كه در طول شبانه روز تحت تاثیر نظام هیدرولوژیك جزر و مد آب كه حداكثر آن به بیش از ۴ متری نیز بالغ می گردد، واقع می شوند، در صورتی كه از عناصر ریزدانه تشكیل یافته باشند با رخنمودن اراضی گلی دیده می شوند، این گستره ها به واسطه شیب كم ساحل و مصون ماندن از تلاطم دریا و امواج اغلب نواحی رسوبی غنی از موادآلی محسوب می شوند. لذا معمولا از پوشش گیاهی مطلوب و جمعیت بالای كف زیان برخوردارند كه نه تنها حمایت كننده زنجیره غذایی دریا می باشند بلكه شرایط مطلوب زیستگاهی برای جلب پرندگان آبزی را فراهم می آورند پهنه های گلی جزیره هرمز به وسعت ۲۰۰ هكتار درشرق و شمال شرق جزیره قرار دارند.

سواحل شنی وماسه ای

این دسته از سواحل اغلب به صورت باریكه هایی با عرض حدود ۲۰ تا ۳۰ متر در سمت شرق جزیره تا جنوب دیده می شوند. كه مورد توجه لاك پشتهای دریایی برای تخمگذاری می باشد لذا در ردیف مناطق حساس ساحلی جزیره قرار دارد. در سواحل شنی و ماسه ای معمولا در تمام فصول سال می توان حضور انواع پرندگان دریایی را مشاهده نمود. چنین سواحلی ازقابلیت تفریحی بالا برخوردارند. مناسب ترین دریا كنار برای شنا و تفریحات آبی محسوب شده و از این نظر قابل برنامه ریزی هستند.

كرانه های سنگی

این دسته از سواحل در مناطقی دیده می شوند كه كوه و ارتفاعات سنگی در كناره ساحل وجود دارد و در سواحل جنوبی تا غرب جزیره مشاهده می گردند. این كرانه ها به صورت پرتگاه هایی با یا بدون باریكه های ماسه ای كه هنگام جزر از آب خارج می گردد و یا به صورت مناطق سنگی و صخره ای كم ارتفاع و آب گرفته دیده می شوند. معمولا در كرانه های سنگی سمت جنوب غربی كه به واسطه نزدیكی ارتفاعات به دریا ایجاد گردیده آبهای نزدیك كرانه عمیق بوده و در این مناطق می توان در اوقاتی از سال فعالیت پستانداران دریایی بزرگ را مشاهده نمود. كرانه های سنگی از تنوع بالای كف زیان ساحلی بویژه دو كفه ای ها و خرچنگ ها برخوردارند، همچنین بیشترین پهنه های جلبك جزیره نیز در این مناطق دیده میشود .یكی از جذابیت های این سواحل وجود غارهای دریایی است كه در جنوب و جنوب غرب جزیره قابل مشاهده می باشد.

زیستگاه های خشكی

زیستگاه های حساس شامل شمال شرقی، جنوب و جنوب غربی جزیره به دلیل حضور پرندگان به خصوص در مناطق صخره ای به دلیل ارزش زیستگاه عقاب ماهیگیر می باشد. زیستگاه جبیر، خرگوش و جیرفتی بیشتر بخش مركز جزیره به سمت جنوب را شامل می شود كه گاه تا نزدیك منطقه شهری نیز دیده می شوند. زیستگاه لاك پشتان دریایی و محل تخم گذاری آنها در جنوب و جنوب شرقی جزیره به دلیل قرار گرفتن آنها در لیست گونه های در معرض خطر انقراض و فهرست سرخ IUCN می باشد. یكی دیگر از زیستگاه های حساس جزیره گستره آبسنگ های مرجانی در محدوده جنوب شرقی جزیره می باشد كه در محدوده جزر و مدی دیده می شوند. زیستگاه كفزیان منطقه به دلیل اهمیت آنها در زنجیره غذایی نیز از زیستگاه های حساس منطقه می باشد. همچنین رویشگاه كهور ایرانی در جنوب و جنوب شرق از نواحی حساس پیكره خشكی جزیره می باشد.

قلعه پرتغالی‌ها

در سال ۹۰۹ دریانورد پرتغالی آلفونسو د آلبوكرك كه به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر كرده بود بر حسب اتفاق گذرش به خلیج فارس افتاد و با آن نواحی آشنایی پیدا نمود و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل پادشاه پرتغال طرح خود برای اشغال جزایر خلیج فارس را ارائه نمود و به تصویب رساند. او در سال ۹۱۲ به خلیج فارس بازگشت و پس از كشتار و وحشیگری فراوان موفق به فتح هرموز در سال ۹۱۳ گردید و قلعه‌ای در جزیره هرمز ساخت. مردم هرمز در طول سالهای اشغال مكررا سر به شورش برداشتند كه مهم‌ترین این شورشها مربوط به سالهای ۹۱۹ شمسی، ۹۲۵ شمسی، ۹۲۸ شمسی و ۹۵۷ شمسی بوده اند. جزیره در سال ۱۰۳۱ توسط یكی از امرای شاه عباس به نام امام قلی خان از اشغال خارج و آزاد گردید . هم اكنون آثار و خرابه‌های ابنیه و قلعه پرتغالی‌ها و توپهای آن در شمال جزیره در نزدیكی آبادی‌های فعلی دیده می‌شود.

فعالیتهای تفرجی

با توجه به منابع تفرجی طبیعی جزیره هرمز فعالیت های تفرجی مختلفی در حوزه گردشگری متكی به طبیعت می توان در این جزیره تدارك دید. همچنین در كنار ظرفیت های بالقوه طبیعی جزیره هرمز ویژگی های تاریخی و فرهنگی متنوعی بر غنای فعالیت گردشگری در این جزیره تاثیر گذار است و می تواند تكمیل كننده طبیعت گردی محسوب شود. از منابع گردشگری تاریخی و فرهنگی جزیره هرمز می توان به قلعه پرتغالی ها، برج ناقوس، قصر صورت، قصر بی بی گل، ویرانه های دارالعلم قدیم، خانه زعفرانی، برج تیر انداز، خرابه های شهر قدیم هرمز و زیارتخانه حضرت خضر اشاره كرد. همچنین دیدار از معدن خاك سرخ این جزیره را نیز می توان تجربه ای به یاد ماندنی توصیف كرد.