مسجد جامع بردستان، مربوط به سده اولیه اسلامی بر روی تپه ای در كنار شهر بردستان از توابع شهرستان دیر در استان بوشهر واقع شده است. بنای اولیه مسجد را به عمر بن عبد العزیز نسبت می دهند كه طی قرون بازسازی شده است.
ویژگیهای معماری مسجد
طراح مسجد جامع بردستان، معماری مسجد را از بیرون به صورت پلانی چلیپایی (صلیبی شكل) طراحی كرده كه متاسفانه در حال حاضر، سفید كاری شده است. این مسجد از یك عمارت مربع مستطیل با مدخلی كوچك و محراب، دو اتاق جانبی و شبستانی وسیع تشكیل شده است.
شبستان برای روشنایی و هواگیری، فضاهای درگاه مانندی دارد كه از داخل و خارج با گچ بریهای زیبایی تزیین شده اند. شبستان در خلاف جهت قبله و حدودا به سمت شمال به جنوب و در مساحت تقریبی ۷۵۰ مترمربع ساخته شده است.
بلندای مسجد از راس آن تا سطح زمین بالغ بر ۵ متر است و اینگونه به نظر می رسد كه مسجد را روی صخره ای طبیعی (تپه) احداث كرده اند.
در حال حاضر ورودی مسجد از ضلع شرقی آن است كه سه قوس ناهمگون دارد؛ به بیانی ساده تر این بخش مسجد از لحاظ طول، عرض و ارتفاع هیچ تناسبی با یكدیگر نداشته و باعث ایجاد ناهمگونی قابل توجهی شده است.
داخل اتاق ورودی مسجد، می توان ردیفی از پلكان مارپیچ را مشاهده كرد كه به پشت بام مسجد، محدود می شود. در بخش خارجی چلیپای سمت جنوب و برخی دیگر از بخش های مسجد، قوس ها به صورت متقارن و شبیه به یكدیگر ایجاد شده است.
سقف مسجد نیز به صورت گنبد های خیز كم است و در قسمت داخلی آن می توان آثاری از تزئینات مقرنس كاری شده را مشاهده كرد كه از مصالحی همچون لاشه سنگ تشكیل شده است.
عمده مصالح استفاده شده در ساخت مسجد جامع بردستان، لاشه سنگ و قلوه سنگهای طبیعی مرجانی است كه در منطقه وجود دارد و نیز از ملات گچ و نوعی ملات ساروج نیز در ساخت آن استفاده شده است. روی دیوار ضلع جنوبی بخش ورودی مسجد می توان چهار طاقچه كه به حالت چلیپایی است، مشاهده كرد.
سازندگان مسجد جامع بردستان، در ساخت آن از تزئینات زیادی استفاده نكرده اند و بیشتر سادگی را به تجملات و تزئینات چشمگیر، ترجیح داده اند اما در بخش هایی از مسجد همچون گرداگرد دیوارهای شبستان داخلی می توان نوار تزئینی گچبری را مشاهده كرد كه در شروع قوس ها پوشیده شده است.
بخش‌های جالب مسجد جامع بردستان
از نكات جالب و قابل توجه در مورد مسجد جامع بردستان، وجود یك مقبره در فضای ورودی مسجد است كه روی بدنه آن كتیبه ای وجود دارد كه در دو سطر مضمون آیت الكرسی نقش بسته است.
در شبستان مسجد، ۱۲ ستون به صورت دو ردیف ستون های شش تایی قرار دارد كه با اجرای قوس هایی در بین آنها، سقف را روی ستون ها قرار داده اند، به صورتی كه هفت دهلیز در سقف ایجاد شده است.
محراب نیز همانند بسیاری از بخش های مسجد به صورت ساده و درست در مركز بدنه غربی مسجد ساخته شده و در بخش داخلی قوس آن مقرنس كاری شده است.
در بخش ورودی یا مدخل محراب می توان طرح هایی را مشاهده كرد كه به شكل ستون های قیطانی و پایه های گلدانی است و روی نوارهای قیطانی، پوششی از یك ماده شفاف رنگ كه كارشناسان احتمال می دهند این ماده كتیرا باشد، قرار گرفته است.
از دیگر ویژگی های معماری در این مسجد، تعبیه دو نورگیر مشبك در قسمت پائینی محراب است كه نه تنها در این بخش از مسجد وجود دارد، بلكه در گرداگرد بنا و در فاصله های نزدیك نیز نورگیرهای مشبكی كار شده است. كارشناسان نقش این نورگیرها را تامین كننده نور و نیز تهویه هوا عنوان كرده اند.
در سقف میانی شبستان مسجد، ردپایی از كلاف كشی با تیرآهن و چوب كه بیشتر از چوب درخت كنار و گز است، برجای مانده است. همچنین در بالای شبستان، بادگیری تعبیه شده كه معرف معماری سرزمین های كویری و جنوبی كشور است و هوای خنك و مطلوب درون شبستان را تأمین می كند. دو سكوی سنگی در دو طرف بخش ورودی مسجد قرار دارد.
در این بخش لوحی ساخته شده از سنگ مرمر قرار دارد كه زمان تعمیر مسجد توسط «حیدرخان دشتی» را به سال ۱۲۷۳ هجری قمری، بیان می كند.
همچنین كتیبه ای چوبی در مسجد جامع بردستان وجود دارد كه با توجه به متون ثبت شده تاریخی به نظر می رسد كه روی آن به صورت برجسته متنی به زبان عربی نوشته شده است.
با توجه به كتیبه چوبی كه طول آن برابر با ۱ متر و ۴۰ سانتی متر و عرض آن برابر با ۳۵ سانتی متر است، می توان دریافت كه «حاجی ابوبكر شاه»، در سال ۸۵۲ هجری قمری، بنای مسجد را بازسازی كرده است.