شهرهای كنونی در گذر زمان فراز و نشیبهای بسیاری را پشت سر گذاشته‌اند, از روستا تا به شهر. رونق تجاری، مسائل نظامی، وضعیت اقلیمی، حمله دشمنان، وقوع بلایای طبیعی و غیره در پیدایش، گسترش یا نابودی شهرها نقش دارند. در این میان كم كم عناصر شهری در كنار هم قرار گرفته و بافت شهرها را تشكیل می‌دهند. استان خراسان جنوبی برخوردار از شهرهایی با سابقه تاریخی و برخوردار از بافتهای سنتی قابل توجهی است. آنچه در ذیل می‌آید نگاهی است خوسف و بافت تاریخی آن.
شهر خوسف در ۳۶ كیلومتری غرب بیرجند و در حاشیه كویر قرار گرفته است، این شهر در ۳۸ و ۵۳ طول شرقی و ۴۶ و ۳۲ عرض شمالی و ارتفاع ۱۲۹۰ متر از سطح دریا قرار دارد. خوسف دارای اقلیم مناطق بیابانی با ویژگیهای خاص آن است. از جمله این ویژگی‌ها تابستانهای گرم و خشك و زمستانهای نسبتا سرد میباشد. حداكثر نزولات آسمانی در سه ماهه اسفند، فروردین و اردیبهشت بوده و كمی نزولات آسمانی باعث شده هیچگونه رودخانه دایمی در اطراف آن جریان نیابد. ریزشهای جوی كم ( ۱۶۶ م. م) درجه حرارت بالا در فصول گرم، اختلاف درجه حرارت شدید (۴۰ درجه) و طولانی بودن دوران خشكی در بیش از هفت ماه از سال، از ویژگیهای عمده آب و هوای این منطقه است. وزش بادها با توجه به جهت وزش، سرعت و خشك با مرطوب بودن آنها از عواملی است كه در اقلیم آب و هوای یك منطقه تاثیر به‌سزایی دارند. خوسف نیز از این مر مستثنا نبوده و در آن چندین نوع باد كه دارای ویژگیهای مفاوت می‌باشند، می‌وزد.
در منابع تاریخی از خوسف با این عناوین یاد شده است: جوسف، جسف، خسف، خسب، و خسف؛ خسف به معنای زمین گود و خوسف به معنای پوشیده بودن (خسفه به معنای زمین ریگزار میباشد) كه هر دو معنا برای خوسف صادق است.
در كتاب‌های تاریخی متعددی نامی از خوسف (هر چند به صورتهای مختلف) برده شده است كه بر اهمیت و اعتبار این شهر در دورانهای مختلف دلالت دارد.
حمدالله مستوفی كسی است كه در سال ۷۴۰ هجری در كتاب نزهه القلوب نام كنونی خوسف را آورده است و درباره‌ی آن چنین می‌گوید: خوسف شهر كوچكی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و دیها را آباز كاریز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعی حاصل آید.
عوامل متعددی در نحوه‌ی شكل گیری و گسترش كالبدی بافتهای تاریخی مؤثر می‌باشند. ساخت كامل و احاطه بر این عوامل در بررسی و تجزیه و تحلیل عملكرد بافت تاثیر زیادی دارد. عواملی مانند میزان خشكی یا رطوبت هوا، درجه حرارت، میزان و نوع بارشهای جوی، نوع، جهت و سرعت ورزش بادها.
عوامل اجتماعی از قبیل مذهب، اعتقادات، آداب و رسو ش میزان درآمد، نوع طبقات اجتماعی در این مورد تاثیرگذارند.
بافت قدیمی خوسف نیز كه در طول حیات چندساله خود، فراز و نشیبهای زیادی را طی كرده است، از این امر مستثنا نبوده و در جریان شكل گیری و رشد خود بسیاراز این عوامل متاثر شده است.
بافت قدیمی خوسف با مساحتی در حدود ۱۲۰ هكتار، تعداد زیادی بناهای باارزش تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده است. مسجدها، آب انبارها، مدرسه، قلعه و… ازجمله این بناهای باارزش می‌باشند.
هرچند كه در گذر زمان آسیبهای جدی به ساختار بافت بر اثر احداث ساختمانها و خیابانهای جدید وارد آمده است، اما هنوز قسمتهای عمده بافت خوسف اصالت و هویت تاریخی خود را حفظ كرده است.
آنچه در بررسی نخستین بافت قدیم خوسف جلب توجه می‌كند، نحوه‌ی شكل گیری و توسعه بافت و عوامل مؤثر در این امر میباشد، به جرات می‌توان گفت: نخستین و مهمترین عامل در شكل‌دهی و جهت بخشی به بافت خوسف، نحوه‌ی دسترسی ساكنان به آب میباشد.
قنات خوسف كه به آب میان ده مشهور است، از سمت شرق خوسف كه وارد بافت می‌شده در مسیر خود علاوه بر آنكه آب تعداد زیادی حوض انبار را تامین می‌كرده، از داخل بسیاری از خانه‌ها نیز می‌گذشته است. قابل توجه است كه در بعضی از نقاط شعباتی از قنات جدا شده و در دو جهت شمال و جنوب به اب انبارهایی كه در خارج از مسیر اصلی قنات قرار داشته‌اند رسیده و آنها را نیز پر آب می‌كرده است.
مهمترین آسیب جدی كه به بافت خوسف وارد آمده، احداث خیابان شهید مطهری در جهت شرقی – غربی خوسف میباشد كه بافت خوسف را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم كرده است. در جریان احداث این خیابان، بازار قدیم خوسف به طول كاملا از میان رفته و اثری از آن بر جای نمانده است. در ضمن به تعدادی از سایر بناهای با ارزش نیز خسارت جدی وارد آمده است.
بافت خوسف از شمال به مزارع كشاورزی و رودخانه شاهرود و از غرب و جنوب به شوره‌زار گراب و از سمت شرق به بافت جدید محدود می‌شود .
خوسف از شمال به فردوس ، از شرق به بخش مركزی بیرجند ، از جنوب به نهبندان و از غرب به شهرستان طبس محدود می‌شود . این شهر دارای طول و جغرافیایی ۴۷ـ۳۲ و ارتفاع ۱۳۰۰ متر از سطح دریا میباشد . پیشینه تاریخی خوسف به دوران قبل از اسلام می‌رسد ، به خاطر موقعیت خاص طبیعی از قدیمیترین زمان به عنوان هسته‌ای از تجمع انسانی در كویر خراسان بوده است به وجود نگاشته‌های باستانی برجای مانده در كال جنگال واقع در دامنه كوههای دلیل بر قدمت این منطقه است . از نظر تاریخی خوسف یكی از كهن ترین و قدیمیترین شهرهای جنوب خراسان محسوب می‌شود كه در منابع تاریخی از آن با نامهای خسف ، خسب و خوسف یاد شده است در كتاب نزهه القلوب حمدا … مستوفی در خوسف به عنوان معظمات بلاد قهستان درردیف تون( فردوس ) قائن و جنابذ ( گناباد ) یاد شده است وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند از ویژگیهای شاخص این شهر محسوب می‌شود این بافت كه به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم ، از زمین لرزه در امان مانده یكی از سالمترین بافتهای تاریخی به شمار می‌رود. هنرها‌ی سنتی خوسف عبارتند از : پارچه بافی (تون بافی ) سفالگری
سنگ نگارهای كال جنگال
مجموعه نگارها در طول دوره‌ای به همین نام در رشته كوه باقران پراكنده اند این نگارها شامل تصاویر و كتیبه‌های مربوط به دوره اشكانی می‌شوند.تصویر اول شامل تصویر نبرد یك مرد پارتی با یك شیر است كه كمی كوچكتر از اندازه طبیعی ترسیم شده است در بالای این تصویر كتیبه‌ای پهلوی در دو سطر دیده می‌شود تصویر دوم تصویر سر یك مرد پارتی به حالت نیمرخ است در زیر این تصویر نیز كتیبه‌ای در یك سطر نگاشته شده است مهمترین بخش كتیبه‌ها شامل هفت سطر كتیبه پهلوی است كه بر روی دو تخته سنگ كه در كنار هم قرار دارند نگاشته شده است
مسجد جامع خوسف
این مسجد دارای سردر ورودی بلند با طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی ، صحن ،شبستان زمستانی به نامهای ملا علی اكبر و حاج عبد الخالق ، یك شبستان تابستانی و شبستانهای محتابی و خلیلان است . ورودی بنا و شبستانهای محتابی و خلیلان در دوره های معاصر بازسازی شده‌اند . در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا و آثاری مربوط به دو دوره مختلف برخورد گردیداین بنا مربوط به قرون اولیه اسلامی ( قرن ۲ و ۳ هـ.ق) مسجد روستای گل این بنا در روستای گل واقع در ۳۰ كیلومتری جنوب شرق خوسف ، قرار گرفته است بنا شامل سردر ورودی دهلیز شبستان ستون دار ، صحن ، پایاب و دو ایوان می‌باشند . ورودی بنا كه از لحاظ معماری تزئینات وابسطه مهمترین و با ارزشترین بخش بنا محسوب می شود دارای تزئینات انبوه گچ بری و با طرحهای اسلیمی و رسمی بندی میباشد . شبستان بنا دارای چهار ستون چهارضلعی به قطر حدود۱۳ متر و نه گنبد میباشد در دو طرف جنوب غرب و شمال شرق صحن دو ایوان قرار دارد كه دارای قوس كلیل میباشد . این بنا برخوردار از كتیبه‌ای سنگی میباشد كه تاریخ ۱۱۹۱ هـ.ق را نشان می‌دهد آرامگاه ابن حسام خوسفی این بنا از نظر معماری دارای پلان چلیپایی شكل و پوشش عرقجین با گنبد گلاه فرنگی میباشد در سه طرف بنا سه طاق نما با قوس جناغی وجود دارد و داخل طاق نماها پنجرههای مشبك آجری جریان هوا را به داخل مقبره امكان پذیر می‌سازد از تزئینات این بنا تزئینات رسمی بندی در گوشه‌ها ، كتیبه موجود دور تا دور پایه پوشش گنبدی ، طرحهای چلیپایی پنجرههای مشبك است، ورودی به داخل مقبره از سمت جنوب آن می باشد . زمان احداث بنا دوره صفویه است كه در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شده است
خانه علوی
از ویژگیهای معماری این بنا می توان به سردر ورودی ، هشتی ، دهلیز ، حیاط ، ایوان ، شاه نشین ، مطبخ ، سه دری اشاره نمود . راهروها و دالانهای ارتباطی موجود به منظور ارتباط اوضاع اقتصادی اجتماعی و جغرافیایی منطقه با شرایط مذكور تعبیه شده است . از جمله تزئینات این بنا می‌توان به رسمی بندیهای ورودی و هشتی تزئینات ایوان تزئینات اطاق شاه نشین اشاره نمود كه نشان دهنده ذوق و سلیقه معماری بنا است تاریخ ساخت این بنا به دوره صفویه برمیگردد .
خانه تاجور
این بنا متعلق به دوره قاجاریه میباشد و ویژگیهای آن دو ورودی است . یكی از ورودیها دارای تزئینات آجركاری دوره پهلوی و دیگری از تزئینات رسمی بندی بوده و از لحاظ معماری اصیل‌تر میباشد تزئینات بنا شامل رسمی بندیهای ورودی ، آجركاریهای كاربندیهای ایوان و پنجره های مشبك میباشد .
خانه خلیلی ( روستای نوغاب)
این بنا تاریخ در روستای نوغاب در پنجاه كیلومتری غرب خوسف واقع شده است از ویژگیهای این بنا سردر ورودی با طاق جناقی از تزئینات ظریف رسمی بندی در سقف، هشتی ، ایوانها ، اطاقهای تابستانی و زمستانی مطبخ و انباری می باشد .
. این بنا كه كاملاً منطبق با شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه ساخته شده ، ازبناهای اواخر قاجار و اوایل پهلوی به شمار می‌رود
خانه مالكی (خوسف)
تاریخ بنا ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ هـ.ق میباشد این بنا در بافت قدیم خوسف واقع شده است از عناصر معماری این بنا می‌توان به دهلیز حیاط ایوان شاه‌نشین ، و اتاقهای متعدد دور تا دور حیاط اشاره نمود . مهمترین تزئینات اسلیمی و گل و گیاه بر تویزه ها و پوشش شاه‌نشین میباشد . این بنا به شماره۳۴۴۳ در فهرست آثار ملی كشور جای گرفت . قلعه (خوسف) پلان این بنا چهارضلعی بوده و چهار برج در چهارگوشه آن ایجاد گردیده است . درب اصلی ورودی در ضلع غربی قرار داشته و برخوردار از فضاهای داخلی متنوع بوده است كه اكنون آثار آن به دلیل حوادث طبیعی و انسانی از بین رفته است . این بنا در زمان فرمانداری كاظم خان همزمان با حكومت نادر شاه پایه گذاری شده و در دوره بعدی گسترش یافته است .
بافت تاریخی روستای خور
بافت تاریخی روستای خور از شرایط متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود میباشد خانه‌های گلی ، پوشش گنبدی ، حیاط مركزی ، اتاقهای دورتا دور حیاط ، هشتی ها ،هلیزها ،دیوارهای قطور حوض باغچه وسط حیاط،بصورت هماهنگ و یكنواخت از ویژگیهای معماری خانه‌های روستای خور میباشد . كه مطابق با اقلیم منطقه به وجود آمده است در بافت خور بناهای همچون قلعه ، آب انبار ، مسجد ،حسینیه ،حمام و خانه های قدیمی وجود دارد كه اكثراٌ متعلق به دوره صفویه است .
بافت تاریخی شهر خوسف
بافت تاریخی شهر خوسف با سابقه‌ای درازی یك قرن و از مهمترین بافتهای تاریخی استان خراسان به شمار می رود كه دهها اثر تاریخی ملی را در خود جای داده است هماهنگی و انطباق با شرایط اقلیمی اجتماعی ، اقتصادی، و اعتقادی از ویژگیهای آن میباشد این بافت برخوردار از بناهای همچون قلعه مسجد حسینه ، آب انبار ، ساباط و دهها خانه تاریخی میباشد كه هر یك در نوع خود بی نظیر می‌باشند .
مدرسه ابن حسام
این بنا از عناصر معماری ایران از قبیل سردر ورودی ، دالان حیاط و اتاقها … حیاط تشكیل شده است ورودی بنا با طاق كلیل میباشد . نمای حاشیه خیابان مدرسه قاب بندی آجری و قابهای آجری اطراف پنجره ها میباشد نمای داخل حیاط نیز دارای قابهای آجری تاریخ ساخت این بنا بر اساس لوح موجود در سردر بنا ۱۲۶۰ هـ.ق است . این بنا به دستور ملا علی اكبر خوسفی و با هزینه فردی به نام آقا محمد خان بنا شده است . این بنا در دوران پهلوی دچار تغییراتی شده است .
بافت تاریخی روستای ماژان
بافت تاریخی روستای ماژان یكی از بافتهای بسیار مهم شهر خوسف به شمار می‌رود كه تا كنون توانسته است از صدمات ناشی از حوادث طبیعی و عوامل انسانی بدور بماند حفظ ارزشهای معماری با استفاده از مصالح بومی و اهمیت آن افزوده است . بافت تاریخی روستای ماژان به دلیل همگونی با طبیعت و آب و هوای منطقه سالیان زیادی پا برجا مانده و هم اكنون نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌نماید .
چرا خوسف؟
در لغت نامه دهخدا نام خوسف (خوس اف و یا خودس اف) ریشه در زبان گرجی دارد. اینكه خوسف چه زمانی به این نام نامیده شد واقعا معلوم نیست ولی اساساً این منطقه را گرجی ها و قبل از ظهور اسلام بنیاد نهادند. و بیشتر از آنچه امروز مورد توجه قرار گرفته از نظر اقتصادی و تجاری مورد توجه تجار و بازرگانان قرار داشت و از خوسف به عنوان یك كاروان سرای تجاری نام برده می شد.
آرامگاه ابن حسام خوسفی
آرامگاه ابن حسام خوسفی شاعر برجسته دوره صفوی با فرم هشت ضلعی با گنبدی شبیه كلاه فرنگی كه در اصل نورگیر مقبره محسوب می گردد احداث شده است.
فضای ورودی آرامگاه دارای پله است كه در نمای جنوبی ساختمان قرار گرفته و به لحاظ فرم مانند پیش طاقی بوده كه سقف آن دارای فرم قوسی شكل به صورت سه بخشی كند است.
در نمای خارجی مقبره در سه طرف نورگیر یا پنجره كارگذاشته شده كه نور فضای داخلی را تامین می كنند و همچنین علاوه بر پنجره ها طاق نماهایی در نمای خارجی ساختمان موجود است كه فرم كلی بنا از این طاق نماها نشأت می گیرد.
تاریخ در روستا
بافت تاریخی روستای خور مربوط به دوره صفوی نیز متاثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود است. خانه های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مركزی، بادگیرها، اطاق های دور تا دور حیاط، هشتی ها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یكنواخت از ویژگیهای معماری خانه های روستای خور هستند كه مطابق با اقلیم منطقه بوجود آمده است. تراكم خانه ها و كوچه های پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها از شاخصهای عمده روستای خور است.
در بافت خور بناهایی همچون قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانه های قدیمی وجود دارد كه اكثرا متعلق به دوره صفوی است.
