مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی را می توان جزو آن گروه از مجموعه‌های آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم دانست كه قدیمی‌ترین آثار آن به قرن‌های سوم تا پنجم تعلق دارند، اما بیشترین قسمت‌های آن در دوره ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است.
بایزید بسطامی
از زندگی سلطان العارفین بایزید بسطامی اطلاعات خیلی دقیقی در دست نیست. فصیح احمد خوافی او را زاده سال ۱۳۱ هجری نوشته است و جَد او سروشان را والی ولایت قومس (كومش) دامغان امروزی دانسته است. بنا بر برخی روایات، جَد بایزید بسطامی زرتشتی بود و پدرش یكی از بزرگان بسطام بود. بایزید بسطامی در سال ۲۶۱ درگذشت و او را در خانقاه وی دفن كردند.
مشخصات معماری بنا
آرامگاه بایزید بسطامی فاقد هرگونه تزئین و داری یك پنجره مسقف آهنی است. روی قبر یك سنگ مرمر قرار دارد كه كلماتی از مناجات مشهور حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) بر آن حك شده است. بسطام یكی از شهرهای استان سمنان و در ۶ كیلومتری جاده شاهرود به آزادشهر است. مسیر جنگل ابر هم از نزدیكی همین شهر می‌گذرد. آرامگاه بایزید بسطامی، در شهر بسطام ، ۶ كیلومتری شاهرود در مجموعه‌ای مشتمل بر یك مسجد، چند مزار و بنا واقع است.
این مجموعه كه از جاهای دیدنی شاهرود و بسطام است، در پنج كیلومتری شمال شرقی شاهرود، مركز شهر بسطام و در مجاورت مسجد جامع و مدرسه شاهرخیه قرار دارد و اكنون نیز مهم‌ترین اثر تاریخی این شهر به‌شمار می‌آید.
با فاصله اندكی از آن، مزاری برجی شكل با گنبد رُك وجود دارد كه به امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق علیه‌السلام، منسوب است و گفته می‌شود كه امام او را برای راهنمایی مردم، همراهِ بایزید به بسطام فرستاده بود.
به قولی، او پیش از درگذشت بایزید فوت كرد و در محل كنونی به خاك سپرده شد. مقدسی در قرن چهارم، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهری آباد، از مسجد جامع سخن به میان آورده اما به مزار امامزاده محمد یا مزار بایزید بسطامی اشاره‌ای نكرده است. ناصر خسرو نیز كه در ۴۳۵، در سفر از نیشابور به دامغان، از این شهر عبور كرده، گفته است كه تربت شیخ بایزید بسطامی را زیارت نموده، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نكرده است؛ در حالی كه میان مزار بایزید و آرامگاهی كه به امامزاده محمد نسبت داده شده، تنها چند متر فاصله است. به گفته اعتمادالسلطنه مزار امامزاده محمد بن جعفر در روستای چهارده كلاته در گرگان است.
حمداللّه مستوفی در اشاره به بسطام، تنها از مزار سلطان العارفین ابویزید طیفور بن عیسی سروشان یاد كرده است. به همین دلیل مزار بایزید بسطامی یكی از قدیمی‌ترین آثار برجای مانده در این مجموعه به‌شمار می‌آید. البته روی مقبره بایزید سنگی است متعلق به آرامگاه قاضی ملك كه احتمالاً از حكام ایالت قومس بوده است. می‌توان حدس زد این سنگ بعدها روی مقبره بایزید قرار داده شده باشد.
آثار موجود در جنوب آرامگاه
در جنوب ایوان ورودی، در نزدیك مدرسه شاهرخیه و در شرقی‌ترین بخش مجموعه، مزاری وجود دارد كه به علاءالدین محمد آخرین شاهزاده غوری، منسوب است و تاریخ احداث آن را در حدود ۶۱۲ دانسته اند.
دالان ورودی و ایوان جبهه غربی آرامگاه
پیش‌طاق و دالان ورودی جبهه غربی مجموعه، در زمان الجایتو ساخته شده و در كتیبه‌ای كه در یكی از حاشیه‌های گچ‌بری سردر ورودی و دالان فوق وجود دارد، نام الجایتو و تاریخ ۷۱۳ درج شده است. ایوان واقع در غرب صحن مجموعه نیز اندكی پس از ایوان شرقی و در قرن هشتم ساخته شد. فضای مجاور ایوان غربی كه به سرایدار مجموعه اختصاص یافته، تاریخ ندارد.
آثار باستانی موجود در بخش جنوب شرقی آرامگاه
مسجدی كوچك در بخش جنوب شرقی مجموعه و فضایی در كنار آن وجود دارد كه آن را متعلق به قرن دوم یا اوایل قرن سوم دانسته اند.
مقبره بایزید بسطامی
مسجد بایزید و مناره مجاور آن از دیگر آثار قدیمی و جاهای دیدنی سمنان در این مجموعه هستند. این مسجد شامل دو شبستان است كه شبستان بزرگ‌تر به شبستان مردانه و شبستان كوچك‌تر به شبستان زنانه مشهور است. فضای موسوم به شبستان زنانه، مسجدی است از دوره ایلخانیان (اواخر قرن هشتم) كه فضای هشتی مجاور آن در همین دوره یا اندكی بعد احداث شده است.
روی یكی از دیوارهای مسجد نقوشی با تاریخ ۵۱۴ وجود دارد. خانیكوف به محرابی اشاره می‌كند كه تاریخ ۶۶۰ داشته، ولی اینك اثری از آن باقی نمانده است. فریزِر كه در ربع نخست سده نوزدهم میلادی (اوایل قرن سیزدهم) این مجموعه را دیده، به كتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ در مسجد اشاره كرده است.
به علاوه، خود او طرحی از این مجموعه ترسیم كرده كه بر اساس آن سقف این مسجد گنبدی شكل بوده است؛ در حالی كه سقف موجود این فضا مسطح و تیرپوش است و بر اساس كتیبه مورخ ۱۲۵۵ به فرمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. به طور كلی تزئینات به كار رفته در این بنا بی‌نظیر است و می‌توان آن را با مسجد جامع نطنز مقایسه كرد.