مسجد پامنار سبزوار قدیمی ترین مسجد این شهر و خراسان بزرگ است. براساس مرمت ها و بازسازی ها در قرون مختلف قدمت این بنا از قرون اولیه اسلامی تا صفویه و معاصر تخمین زده می شود. این مسجد در سال ۲۶۶ ه.ق در زمان خلیفه عباسی «المعتمد بالله» معاصر با پادشاهی محمد بن طاهر آخرین پادشاه «سلسله طاهریان» و به همت پیرزنی مومن و نیكوكار ساخته شده و بعد ها چندین بار تعمیر شده است، بنا به نوشته متون این مسجد در سال ۳۱۷ ه.ق به همت امیر ابوالفضل زیاری تجدید بنا و در سال ۴۲۰ ه.ق نیز توسط خواجه امیرك دبیر برای آن مناره ای ساخته شد. در دورهٔ محمد رضا پهلوی سردر این مسجد با هزینهٔ یكی از اهالی شهر و بدست سید محمد اشراقی، از معماران شهر، كاشیكاری شد. شهرت این بنا به پامنار به سبب وجود مناره ای مجاور ایوان با ارتفاع بیش از ۲۰ متر است كه مانند منار جنبان اصفهان می جنبد. قدمت مناره این مسجد به قرن سوم هجری قمری بازمی گردد. ساقه این مناره آراسته به تزئینات و كتیبه ای معقلی است كه در بخش پایین آن به صورت برجسته دیده می شود.
معماری
بنای امروزی مسجد با وسعت تقریبی ۳۵۰ متر مربع مشتمل بر شبستان ستوندار و صحن ضلع جنوبی است كه بخش الحاقی به این مسجد محسوب می گردد. ساختمان این مسجد از خشت و آجر ساخته شده و دارای سیزده پایه می باشد. صحن مسجد، حدود ۲۱۳ متر مساحت دارد و در قسمت جنوب شرقی آن «سردابه ای» مشاهده می شود. این سردابه، در گذشته به عنوان وضوخانه نمازگزاران مورد استفاده قرار می گرفت و آب قنات آنرا پر می كرد. صحن بنای مزبور، در قسمت شمالی و شرقی، دو در ورودی دارد. درب اصلی، در قسمت شمالی است و رفت و آمد از آن صورت می گیرد. درب قسمت شرقی نیز كه كوچكتر از درب اصلی است، برای رفت و آمد بانوان طراحی شده است. سبك معماری این بنا مشابه معماری مساجد «فهرج و جامع اصفهان» به «سبك رازی» است. در این سبك، یك فضای «شبستان گونه و ستون دار در قبله»، «در شمال شرقی، یك صحن» و «در شرق و غربِ آن، رواق هایی» قرار می گیرند.
موقعیت مكانی
این مسجد در خیابان بیهق سبزوار در ضلع جنوبی آن واقع شده است.
