روستای هدف گردشگری مزار دارای بافت تاریخی باارزشی بوده و در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. این بافت در قسمت شرق روستا واقع شده است كه احتیاج به حفظ و مرمت دارد. این منطقه نیز مانند اكثر نقاط ایران بویژه خطه خراسان بزرگ در حمله مغولان آسیب فراوان دید و آثار آن هنوز در این خطه باقی است. مغولان در ناحیه تمام شبكه آبیاری منطقه را كه متكی بر قنات های بسیار عظیم بود ویران كردند بطوریكه پس از هشتصد سال كه از این حمله می گذرد هنوز قنات هایی كه سخت ویران شده باشند و قابل آبیاری نباشند را هلاكو بند می گویند. مغولان پس از آن قلاع سرتخت و خوانشیر و مزار بجستان را مورد حمله قرارد داند و پس از نبردی نابرابر كلیه ساكنان این مناطق را به قتل رساندند. آثار باقیمانده این نبرد در روستای مزار هنوز به نام لب رود حربگاه (محراب) مشهور است و نیز قبرستان ده هكتاری روستای مزار نیز نشانه هایی از این كشتار عظیم است.
بافت روستا
بافت های روستایی به واسطه كاركرد اساسی خود كه تامین كننده بسیاری از نیازهای زیستی، سكونتی و اقتصادی جامعه روستایی هستند از خصیصه پویایی و تغییر دائمی برخوردار هستند. بناهای مسكونی داخل بافت با گونه های چهار ایوانی یا دو ایوانی برگرفته از فرهنگ و اقلیم كویری به صورت كاملا درونگرا و محصور و دارای حیاط مركزی و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان، انبار، هیزم خانه، طویله، بازشوهای كوچك، بادگیر بوده و فرم پوشش طاقها غالبا قوسی شكل و گنبدی است. در روستای مزار خانه ها با توجه به كاركرد فضاهایی مختلف ساخته شده اند به طوری كه هر خانوار در خانه هایی با زیربنای حداقل چهارصد مترمربع زندگی می كنند و این محدوده به شیوه ای منحصر به فرد برای كاركردهای مختلف تقسیم بندی شده كه پوشش آنها با توجه به اقلیم كویری گنبدی است و این فضاها دارای تابستانهای خنك و زمستان های گرم می باشد. جهت بادگیر روی پوشش های گنبدی نیز به سمت جنوب شرقی است. بافت پیوسته روستای هدف گردشگری مزار مشحون از زیبائیهای معماری اقلیم كویری است كه در نمایی هماهنگ این خصوصیات را پیش روی گردشگران قرار می دهد همچنین آثار و ابنیه تاریخی نشان دهنده پیشینه غنی این منطقه است.
آثار تاریخی روستا
۱- گورستان بزرگ و ده هكتاری روستا كه بر فراز تپه های كوتاه در قسمت بالای روستا قرار دارد و دارای قبر های بزرگ و قدیمی متعلق به دوره های مختلف تاریخ است.
۲- مزار پیر آصف: در كنار این گورستان مزار پیری است كه مردمان او را آصف برخیا، وزیر حضرت سلیمان می دانند و زیارت می كنند. گرچه جز تاریخ شفاهی سند دیگری جهت اثبات این مدعا در دست نیست.
۳- قلعه دختر: در ۵ كیلومتری جنوب غربی روستای مزار بر فراز قله ای تك و بلند در كوهستانی به نام كوه باغ سلیمه، قلعه دختر مزار قرار دارد كه اصل آن از دوره ساسانی و یا پیش از آن است. این دژ در اواخر سده ۵ قمری به تصرف اسماعیلیان درآمد و در سده ۷ قمری توسط هولاكوخان مغول ویران شد. این قلعه نیز مانند سایر قلاع دختر ایران نام خود را ازناهید، الهه آب، بركت و زیبایی اخذ نموده است.
۴- مسجد قدیمی: این مسجد كه ایوانی از آن باقی مانده است در غرب قلعه و در مجاورت مسجد جدید واقع شده است واحتمالا متعلق به عصر تیموری باشد.
۵- مسجد نوساز وحسینیه در پایین تپه
۶- مسجد یا صومعه دستكند: بصورت دالانهایی زیرزمینی در زیر قلعه و در صخره در طول سالها حفر شده است. این مكان بسیار تاریك بوده و هیچ روزنه ای برای گرفتن نور از خارج در آن تعبیه نشده است. ورودی صومعه دالانی است به عرض یك و نیم متر و به طول هفت و ارتفاع دو متر كه به فضای بازتری منتهی می شود كه مساحت آن صد و هشتاد متر مربع می باشد و سه پایه یا ستون قطور سنگی در وسط آن قرار دارد كه شكل هندسی مشخصی را نمی توان برای آن در نظر گرفت. اهالی روستا به این مكان صومعه می گویند. با توجه به نشانه های صومعه گمان می رود این مكان در دوران پیشین معبد مهری بوده است. با توجه به ویژگی مهری، این مجموعه می تواند به زمان هخامنشیان و حتی پیش از آن مربوط باشد.
۷- آب انبار ها و حمام روستا كه تخریب شده است و در مجاورت مسجد قرار داشته است.
۸- حسینیه قدیمی روستا كه در وسط بافت قدیمی روستا است و متاسفانه در حال تخریب است.
۹- سابادها: در سرتاسر بافت قدیمی روستا پراكنده است.
۱۰- خانه های قدیمی چهار صفه ای و دو صفه ای كه اكثرا خالی از سكنه بوده و در حال تخریب است.
۱۱- شبكه آب رسانی، قنات قدیمی داخل روستا (كاریز كر) و شبكه انتقال آب چشمه مجینگو به روستا. قنات تاریخی جرف كه پرآب ترین و قدیمی ترین قنات روستای مزار است در شرق روستا و در امتداد رودخانه بهاباد با حدود ۵۰ حلقه چاه تاسیس شده است و دبی آن از ۳ لیتر در ثانیه تا ۱۲ لیتر متغیر است. تاریخ دقیق تاسیس قنات جرف مشخص نیست ولی به احتمال زیاد متعلق به عصر صفوی باشد. قنات های دیگری نیز همچون قنات باغ سلیمه و كریكبوم و كلسیتو و تك میدر و زیبد و نرستنگ و مخلیدی و... در روستای مزاركم و بیش درحال آبدهی می باشد.
۱۲- شبكه كانال های زیر زمینی كه در بخشی از بافت قدیمی روستا و قلعه روستا و صومعه كشیده شده كه كاركرد تدافعی و فرار در مواقع حملات اقوام بیگانه همچون تركمن ها و حسنی ها داشته است.
زبان محلی
مردم مزار مانند اكثر ایرانیان به زبان فارسی دری كه یكی از فروع زبان هند و اروپایی است و ریشه سانسكریت دارد تكلم می كنند و دارای لهجه خراسانی می باشند. در مزار كمتر با كلمات بیگانه برخورد می كنیم. دكتر علی شریعتی در راهنمای خراسان چنین نوشته است: «اكنون كه درمیان مردمی در جنوب خراسان به دور مانده از دگرگونیهای زمانه هستم هنوز زبان كهن فارسی قرنهای چهارم و پنجم زنده است و آنگاه كه توده مردم جنوب خراسان سخن می گویند گویی سخن بیهقی و بلعمی است كه می شنوم."
محصولات
انار، زعفران، انگور، گندم و جو و... محصولات اصلی مزار هستند.
صنایع دستی
وجود هنرهای سنتی و صنایع دستی از جمله پارچه بافی، چادربافی، حوله بافی، برك بافی و همچنین ثبت موضوعات فرهنگی فن و هنر سبد بافی (تركه بافی) به شماره ۸۳۲ و فنون شیره گیری انگور به شماره ۸۳۶ در تاریخ ۴/۱۱/۹۱ در فهرست میراث ناملموس كشور مؤید غنای عنصر میراثی این بافت تاریخی است.
سوغات
شیره انگور، گیاهان دارویی، نان های محلی، دست بافت ها و...
غذای محلی
غذاهای اشكنه بنه، گندم پلو با گوشت قورمه و تخم مرغ شیره از غذاهای محلی و مخصوص روستای مزار بوده كه در نوع خود بی نظیر است.
موقعیت مكانی
بافت تاریخی روستای هدف گردشگری مزار در بخش مركزی شهرستان بجستان و 5.5 كیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد. این روستا در ۵ كیلومتری بجستان واقع شده‌است. بافت تاریخی در قسمت شرقی روستا قرار دارد.
