خانه حسام الدیوان سه قلعه سرایان به سبك خانه های قدیمی منطقه ساخته شده است. این بنا دارای حیاط مركزی بوده و درونگرایی در طراحی آن مشهود است. خانه حسام الدیوان سه قلعه سرایان دارای یك ایوان بزرگ، یك ایوانچه، هشت اتاق، مطبخ، سرداب و یك بادگیر چهار طرفه می باشد. وسعت این بنا در مجموع ۵۳۰ متر مربع است. مصالح اصلی ساخت این بنا آجر، خشت، گل و گچ است. ویژگی شاخص این بنا ایوان بلند و تزئینات آن است. تزئینات گچبری این بنا بسیار متنوع و تماشایی است. بادگیر چهار طرفه و عبور جریان آب قنات از زیر این خانه از دیگر ویژگیهای خاص این خانه به شمار می رود. ورودی بنا دارای طاق كلیل است و دسترسی به حیاط از طریق راهرو ورودی امكان پذیر است. در سمت چپ راهرو ورودی یك اتاق و در سمت راست آن دالان منتهی به حیاط وجود دارد. سرویس بهداشتی نیز در انتهای همین دالان ورودی قرار دارد. حیاط بنا به شكل مربع طراحی شده و باغچه ای در وسط آن تعبیه شده است. صحن حیاط و راهرو ورودی بنا تماماً با آجر فرش شده است. آجركاری خفته راسته در ازاره دیوار حیاط نیز از تزئینات قابل توجه بنا به شمار می رود. در ضلع جنوب غربی بنا و در مجاورت دالان ورودی، مطبخ با طاق گنبدی و اتاقی با طاق تویزه وجود دارد. مطبخ از دو بخش آتشدان (تنور) و هیزم دان تشكیل شده كه این دو بخش به وسیله یك راهرو با یكدیگر ارتباط دارند. در ضلع جنوب شرقی بنا ایوان باشكوه با دو راهروی مسقف در طرفین آن قرار دارد. تزئینات گچبری در رسمی بندی طاق ایوان بسیار زیبا و تماشایی است. شاه نشین بنا اتاقی است كه در پشت این ایوان قرار دارد. در اتاق شاه نشین نیز تزئینات گچبری بسیار زیبایی وجود دارد. در پشت شاه نشین نیز دو درب وجود دارد كه به ایوانچه پشت شاهنشین راه داشته است. احتمال زیاد این بخش از بنا در گذشته باغی بوده كه در حال حاضر اثری از آن موجود نیست. در حال حاضر دو درب پشتی شاهنشین مسدود شده اند و ایوانچه نیز از بین رفته است. در سمت چپ ایوان بنا اتاق زیر بادگیر قرار دارد. دو پره كه به صورت ضربدری قرار دارند هوای خنك بادگیر را به داخل اتاق هدایت می كنند. روبروی ایوان بنا در ضلع شمال غربی ایوانچه ای با عمق زیاد وجود دارد. مانند ضلع روبرو در این ضلع هم دو طرف ایوانچه دو راهروی مسقف وجود دارد. یكی از راهروها به انباری و دیگری به اتاق پشت ایوانچه راه دارد. در ضلع شمال شرقی بنا سه اتاق در یك ردیف قرار دارند كه احتمالاً به عنوان انباری كاربرد داشتند. این سه اتاق به یكدیگر مرتبط بوده و در نهایت به راهروی مسقف كنار ایوانچه شمالی راه دارند. سرداب و اتاقی كه درب بازشو سرداب در آن قرار دارد نیز در همین ضلع قرار دارند. در اتاق زیر بادگیر نیز درب بازشویی به سرداب وجود دارد. سرداب خانه حسام الدیوان سه قلعه سرایان دارای حوض آبی است كه در گذشته قنات شهر آنرا لبریز از آب می كرده است. آب قنات از ضلع شمال شرقی وارد بنا شده و پس از عبور از زیر سه اتاق انباری وارد حوضچه سرداب می شده است. در نهایت این جریان آب از باغچه وسط حیاط عبور كرده و از سمت جنوب غربی بنا خارج می شده است. متأسفانه این قنات شهر سه قلعه در حال حاضر خشك شده است.
موقعیت مكانی
این بنا در خیابان امام، كوچه موزه شهر سه قلعه در شهرستان سرایان واقع شده است. شهر سه قلعه در فاصله ۲۴ كیلومتری جنوب غربی شهر سرایان قرار دارد. فاصله شهر سه قلعه با شهر فردوس نیز حدود ۵۲ كیلومتر است. مسجد جامع، حصار قلعه و آب انبار احمد آقا دیگر آثار تاریخی شهر سه قلعه سرایان هستند.
