آب انبارها بناهایی هستند كه در ساختار شهرها و روستاها از ارزش و اهمیت زیادی برخوردار می باشند. در روستاها و شهرهای مناطق خشك و بیابانی از مهمترین بناهای عام المنفعه هستند كه به دلیل شرایط اقلیمی مورد توجه زیادی می باشند. سرایان به لحاظ وجود آب انبارهای متعدد و فعال به شهر آب انبارها شهرت یافته است. آب انبارهایی كه به دلیل نوع معماری و قدمت آن به گنجینه ای ارزشمند و تاریخی در این دیارتبدیل شده اند و با قدمت و سابقه طولانی خود هنوز هم در فصل گرم تابستان پذیرای كام تشنه شهروندان و رهگذران هستند. همین مورد شهرستان سرایان را كاندیدای ثبت جهانی آب انبارها كرده است. همراهی مردم در تمامی مراحل آب گیری و استفاده از آب آن از مهمترین شاخصه های ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی است كه از سالیان سال تا به امروز با وجود نیاز و اعتقاد فراوان مردم، این آثار حفظ و مورد بهره برداری مردم است. در حال حاضر هم آب انبارها و هم آیین آب گیری آن در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. اكثر آب انبارهای شهرستان سرایان به دوران صفوی تعلق دارند. مهمترین عناصر معماری آب انبارها شامل سردر ورودی، پلكان، پاشیر و مخزن می باشد كه تاكنون از مجموع ۲۸۰ اثر تاریخی و طبیعی شناسایی شده، ۶۲ اثر در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده كه ۱۴ مورد آنها آب انبارهای تاریخی بوده اند كه ۱۱ مورد آنها فعال و هنوز استفاده می شوند.
آب انبار فاضل خانی سرایان
این آب انبار قدیمی در مجموعه تاریخی شهر سرایان واقع شده كه شامل مسجد، كاروانسرا، حمام و بازار است. آب انبار كاروانسرای سرایان جزو آب انبارهایی است كه از سلامت زیادی برخوردار و آب مصرفی آن از قنات معروف زابر در فصل زمستان تامین و در فصول گرم سال مورد استفاده مردم منطقه قرار می گیرد. بر سردر بنا و محل پیشانی راه پله آن كتیبه ای به خط نستعلیق، بر روی سنگ مرمر سبز نصب شده كه بیانگر نام بانی و زمان تاسیس آن است. اگر عبارت «گو لعن یزید» را بر اساس حروف ابجد محاسبه نماییم سال ۱۰۷۸ استخراج می شود بنابراین چنین به نظر می رسد این آب انبار به وسیله امیرالتونی و به اشاره برادرش فاضل خان تونی كه یكی از فضلای دوره صفویه به شمار می رفته ساخته شده باشد. این آب انبار كه از بزرگترین و كاملترین بناها در خراسان جنوبی محسوب می شود با شماره ۸۷۳۶ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. عناصر معماری بنا شامل سردر ورودی، پلكان، پاشیر و مخزن است. سردر ورودی دارای طاق جناغی با تزئینات رسمی بندی است. پوشش پلكان به شیوه آهنگ اجرا شده و پس از آن فضای پاشیر و مخزن استوانه ای شكل بنا كه دارای سقف گنبدی است، قرار دارد. عمده ترین مصالح مورد استفاده در این بنا آجر است و مهمترین ویژگی آن تزئینات آجری به شیوه خفته و راسته و رسمی بندی گچی زیر طاق سر در ورودی است. این آب انبار دارای ۳۹ پله و ظرفیت مخزن ۳۵۰ متر مكعب است. متن سنگ لوح به شرح ذیل است:
این بو كه می دهد ز نسیم سروش زمزم شده از آب زلالش مدهوش
تاریخ بناش از خرد جستم دوش بر یاد حسین بن علی آب بنوش
چون گشت پدید بی گفت و شنید از غیب رسید گو لعن یزید
آیین آبگیری
آب گیری آب انبارها همه ساله از اوایل دی ماه آغاز می شود، بدین ترتیب كه گروهی كه در واقع به میرآب معروف هستند و از گذشته این سنت را از پدرشان به ارث برده اند، كلیه آب انبارهای شهر را از آب چشمه و قنات اصلی شهر پرآب می كنند. این مراسم آبگیری آب انبارها با شماره ۱۳۱۵ به نام سرایان در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسیده است.
سایر آب انبارهای سرایان
آب انبار كاروانسرای سرایان، آب انبارهای حسینیه، حاج عبدالرسول، آهنگران، بالا و حاج حسن در شهر سرایان به همان شیوه گذشته و به صورت كاملا مردمی آبگیری می شوند و مورد استفاده قرار می گیرند. همچنین آب انبارهای كمال و محمد باقران آیسك، فاضل خانی و احمد آقا در سه قلعه و آب انبارهای بی بی حسین خان و نخعی در روستای بسطاق و آب انبار دوحصاران جزء اصلی ترین آب انبارهای شهرستان هستند كه نیاز به مرمت دارند. از میان آب انبارهای سرایان در زیر به برخی اشاره كرده ایم:
- آب انبار آهنگران سرایان: آب انبار آهنگران در داخل محدوده بافت تاریخی شهر سرایان و نزدیك مسجد آهنگران واقع شده، این بنا در وضعیت موجود شامل پلكان ارتباطی از سردر به پاشیر، پاشیر، مخزن و پوشش مخزن است. این آب انبار دارای سردر ورودی بوده كه به علت تعریض كوچه تخریب شده و یك ردیف پلكان جدید به صورت عمود بر پلكان اصلی طراحی شده تا دسترسی به مسیر پلكان اصلی و پاشیر از این طریق ممكن باشد. فضای مخزن با پلان دایره كه محل ذخیره آب است در انتهای محور اصلی بنا و در جبهه جنوب غرب آن قرار دارد و پوشش فضای مخزن گنبدی است كه با آجر و به صورت گرد چین اجرا شده و مخزن گنبد حجمی استوانه ای با قطر ۶.۷۰ و ارتفاع ۹.۵ متر است.
- آب انبار حسینیه (حاج عبدالرسول) سرایان: آب انبار شامل سردر ورودی با طاق جناغی و تزئینات كاربندی آجری، پلكان پاشیر و مخزن است. ویژگی خاص این بنا این است كه بر خلاف سایر آب انبارها كه پلكان در خط مستقیم قرار دارد، در این آب انیار پلكان نسبت به سردر ورودی در زاویه نود درجه قرار گرفته است، این بنا به دوره صفوی تعلق دارد.
- آب انبار حاج حسن سرایان: این آب انبار شامل سردر ورودی با طاق جناغی و تزئینات كاربندی آجری، پلكان پاشیر و مخزن است. هم اكنون نیز قابل استفاده می باشد كه در پایین شهر در حاشیه خیابان امام واقع شده است.
- آب انبار آقا سرایان: این آب انبار هم دارای سردر ورودی با طاق جناغی و پلكان و مخزن و تزئینات آجری است. البته این آب انبار دیگر قابل استفاده نیست.
- آب انبار بالای سرایان: این بنا در بالای شهر قرار دارد و همچون دیگر آب انبارها دارای تزئینات كاربندی آجری، سردر ورودی، پلكان، پاشیر و مخزن است
مسیر دسترسی به آب انبار كاروانسرا
۱- ورودی از سمت بیرجند: میدان شهداء، میدان آزادی، خیابان امام ، امام ۲۶، میدان كوثر، كاروانسرای سرایان
۲- ورودی از سمت فردوس: میدان ولیعصر، میدان بسیج، بلوار ولیعصر، میدان قدس، خیابان امام، كوچه روبروی مسجد جامع، بازار میثم، میدان كوثر
