شهر شهداد

شَهداد شهری است در استان كرمان ایران. شهداد در بخش شهداد شهرستان كرمان قرار دارد. این شهر در حدود ۱۰۰ كیلومتری كرمان، مركز استان و در كنارهٔ باختری دشت لوت قرار دارد. نام شهداد در گذشته «خبیص» بوده‌است.

جغرافیای شهداد
شهداد با نام تاریخی خبیص و جمعیت ۱۵۰۰۰ نفری، در ۷۰ كیلومتری شمال شرق كرمان، در حاشیه باختری لوت مركزی قرار گرفته‌است و كویری‌ترین بخش استان كرمان به شمار می‌رود. این ناحیه از كرمان، هیچگاه مورد توجه باستان شناسان نبود، زیرا تصور وجود تمدن باستانی در صحرای خشك لوت غیر ممكن بود. اولین هئیت كاوش در سالهای ۱۳۴۶ به سرپرستی دكتر احمد مستوفی- از موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران – برای بررسی موقعیت جغرافیایی دشت لوت و اطراف آن وارد آنجا شدند و در حین اكتشافات خود « چاله تكاب » به تعدادی سفال برخورد كردند كه قسمتی از آنها از زمین بیرون و این آثار نشان از وجود تمدنی پیشرفته در این ناحیه بود. درفش شهداد كهن‌ترین درفش یافت شده در ایران است كه اكنون در موزه ملی نگه داری می‌شود .

گروهی از باستان شناسان، شهداد را كلیدی برای شناخت فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی تمام منطقه جنوب شرقی ایران در هزاره سوم ق.م می‌دانستند. عده‌ای هم آنرا با شهر گمشده سومری آراتا منطبق می‌دانستند ( آراتا: در گل نوشته سومری نام آراتا بسیار به كار رفته‌است. طبق متون سومری آراتا سرزمینی بود در شرق انشان. هانسمن انگلیسی، سرزمین انشان را همان فارس می‌داند و شهر سوخته واقع در استان سیستان را شهر حماسی آراتا می‌دانست، اما اكتشافات بعدی در استان كرمان این موضوع را اثبات كرد كه آراتا همان شهداد كرمان است. شهداد مركز ایالت آراتا بود كه یكی از چند ایالات خود مختار امپراتوری عیلام به شمار می‌رفته و دارای اجتماعی شكل یافته و منسجم بود. علاوه بر حاكم و حكومت، دارای طبقات اجتماعی و اصناف بود ). كشف گورستان شهداد از مهمترین اكتشافات باستان‌شناسی دوران معاصر است. از آنجاییكه پیشینیان، بنا بر اعتقادشان به اینكه بعد از مرگ در دنیایی دیگر محتاج آب و غذا و مسكن خواهند بود، تمامی متعلقات خود، از ظرف و لباس گرفته تا زیورآلات را با خود به گور می‌بردند. به علت جهت گردش خورشید گورستانهای شهداد اغلب شرقی، غربی هستند. ساكنان شهداد، از افراد بزرگ و سرشناس خود از جمله حكمرانان، كاهنان، مجسمه‌هایی می‌ساختند و پس از فوت آنها در هنگام تدفین آنرا با اشیای دیگر در گور جای می‌دادند.در بین مجسمه‌ها، تعداد زیادی مجسمه زن نیز وجود دارد. همچنین قدیمی ترین درفش كشف شده در جهان با عنوان درفش شهداد در این منطقه بوده . به گفته بسیاری از محققین گرمترین نقطه زمین در ۷۵ كیلومتری این محل قرار دارد.
اعتقادات دینی شهداد باستان
ساكنین شهداد در هزاره‌های پیش معتقد به انواع ارباب بودند. یكی از خدایان مورد پرستش، الهه حامی حیوانات بود كه در نقشهای مختلفی به صورت انسان شاخدار ترسیم می‌كردند. مردم برای دفع بلا نزد این الهه حامی حیوانات قربانی می‌كردند. اما در تمامی صحنه‌هایی كه از قربانی كردن باقی‌مانده، فقط قربانی حیوان به چشم می‌خورد و نشانی از قربانی انسان وجود ندارد. خدای دیگر آنها، الهه رستنی‌ها بود برای بازگرداندن مراتع از او كمك می‌خواستند. خدای دیگر آنها، الهه آب بود؛ از او یاری می‌طلبیدند تا با فرستادن باران و پر آب نمودن رودها، خواسته بندگان را جامه عمل بپوشانند. خدای آب در این منطقه كویری به علت شرایط خاص آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. نحوه پوشش این الهه‌های نگهبان به این شكل بود كه، تنه بالایی آن الهه معمولاً لخت بود و از كمر به پایین دامنی بر تن داشت. این نوع پوشش به احتمال زیاد همان نحوه پوشش اقوام كرمانی را در هزاره سوم ق.م نشان می‌دهد.
باورهای عامیانه

از اعتقاد كهن اقوام این سرزمین (كرمان)، مراسم سنتی سده‌است كه قرنها پیش از دین زرتشت در ایران رایج بوده‌است و تا قبل از صفویه برگزاری آن در مناطق مختلف وجود داشته اما امروز فقط در كرمان بر‌گزار می‌شود. كشاورزان كرمانی بر این باور بودند كه با افروختن آتش ساده، ستاره‌ای به زمین می‌آید. از جمله باورهای دیگر آنها، برگزاری مراسم باران است، كه هم در مازندران و هم در كرمان بر‌گزار می‌شود. به این شكل است كه عده‌ای از مردم به خصوص نوجوانان مواد اولیه را برای پختن آش فراهم می‌كنند و ضیافتی ترتیب می‌دهند و دعا می‌كنند، در یكجا هم، با كتك زدن كودكی صغیر و یا یتیم و یا گریاندن او دعا می‌كردند كه باران ببارد.
هنر باستانی شهداد

ساكنان شهداد، در هنر از تكنیك بسیار پیشرفته‌ای برخوردار بودند. سفال گران با مهارت و سلیقه بسیار، سفالها را با طرحهای زیبایی می‌آراستند و با بهره گیری از طبیعت، نقوش حیوانات و گیاهان را در رنگهای سیاه روی سفال می‌كشیدند. هنر دیگر مردم شهداد، سنگ تراشی بود كه با مهارت تمام از سنگ مرمر ظروف مختلف را می‌ساختند. هنر بعدی آنها، فلزكاری بود كه در آن زمان، بی مانند بود و حتی در این منطقه كوره‌هایی برای ذوب فلزات و فلز كاری نیز به دست آمده‌است كه شهداد را به یك شهر صنعتی تبدیل می‌كند. از جمله تصاویری كه بر روی این فلزات دیده می‌شود، نقش مار است. این حیوان بدون شك مورد احترام، كویر نشینان شهدادی بوده‌است. آنها همچنین پلاكهای منقوش به مار، به عنوان طلسم و برای جلوگیری از گزند بلاهای زمینی و آسمانی استفاده می‌كردند. از جمله كشفهای جالب گورستان شهداد، تعدادی ماكت سنگی ساختمان بود كه احتملاً ماكت معبد خدای باران بوده‌است. در بامهای تمامی این ماكتها، زائده‌ای ظرف مانند وجود دارد كه نشانگر ظروف بزرگی است كه كاهنان به احتمال زیاد برای جمع آوری آب باران بر پشت بام این معابد قرار می‌دادند. از این آب برای امور مذهبی و تطهیر نیز استفاده می‌كردند.
پیشینه

شهر باستانی شهداد با دیرینگی ۶۰۰۰ ساله در سال ۱۳۴۷ خورشیدی توسط كاوشگران سازمان میراث فرهنگی ایران كشف شد. این محوطه به نام محوطه تاریخی، باستانی و صنعتی آراتا نام‌گذاری شده‌است. قدیمی‌ترین درفش فلزی جهان از این كاوشگاه به‌دست آمده‌است.

امام زاده زید (ع) در این شهر قرار دارد از دیدنی‌های شهداد می‌توان به این مكان‌ها اشاره كرد: ﻗﻠﻌﻪﻫﺎی كﻬﻨﻪ– آب انبار حاج محمد تقی – رﻣﻮك– ﭼﻐﻮكی – ﺑﻬﺮام – ﮔﻮرﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎنی– كﺎرﮔﺎه ﻓﻠﺰ كﺎری ﺑﺎﺳﺘﺎنی – آﺳیﺎب آبی – ﺑﺎغ ﺷﻬﺮداری و ﺑﺎغ كﺸﺎورزی.

خانه‌ای با معماری كوتوله‌ها

نكته قابل توجه درخصوص شهر قدیم شهداد نوع معماری عجیب خانه‌ها و كوچه‌های آن است. به طوری كه دیوارها، سقف، تنور، تاقچه‌ها و تمام اجزای خانه‌های آن برای افرادی ساخته شده كه از قامت بسیار كوتاهی برخوردار باشند و به همین دلیل شهر شهداد به شهر كوتوله‌ها شهرت یافته است.

با این حال بر سر این كه آیا واقعا این شهر كوتوله‌هاست یا نه، اختلاف نظرهایی وجود دارد. به گونه‌ای كه برخی از مردم محلی و كارشناسان عقیده دارند كه به دلیل ساختار كوچك بناهای آن، این شهر باید برای انسان‌هایی ساخته شده باشد كه دارای قامتی بسیار كوتاه هستند، زیرا دیوارها و تمامی بناهای این شهر بسیار كوتاه هستند.

از سوی دیگر برخی باستان‌شناسان نیز با رد این مساله آن را افسانه‌پنداری می‌دانند و می‌گویند ‌این شهر به‌مرور زمان و بر اثر فرسایش كوچك شده و دیوارهای آن به این دلیل كوتاه شده‌اند. پس از كشف شهر كوتوله‌ها در شهداد و بیان افسانه‌هایی در رابطه با مردمانی كه در آن زندگی می‌كرده‌اند هرچند وقت یكبار خبرهایی مبنی بر كشف جنازه انسان كوتوله یا دیدن آنها توسط عده‌ای مطرح می‌شود.

آخرین نمونه این خبرها كشف جنازه مومیایی گونه انسان كوتوله 25 سانتی‌متری بود كه قرار بود پس از قاچاق به آلمان، 80 میلیارد ریال فروخته شود.

خبری كه به دنبال دستگیری دو قاچاقچی تحت تعقیب و كشف جنازه‌ای اعجاب‌انگیز كه به مومیایی شهداد معروف شده بود، به سرعت در سطح استان كرمان پیچید و شائبه‌هایی از وجود آدم كوتوله‌ها در شهداد كرمان را دوباره بر سر زبان‌ها انداخت.

پس از رسانه‌ای‌شدن این موضوع مسوولان سازمان میراث فرهنگی و پلیس كرمان به منظور پایان‌دادن به شبهه‌های موجود خواهان روشن‌شدن وضعیت جنازه 25 سانتی‌متری فرد 17 ساله‌ای كه هنوز مشخص نیست چگونه مومیایی شده، شدند.

اكنون پس از گذشت 5 هزار سال از ترك شهر كوتوله‌ها توسط ساكنان آن در حالی اكثر این محوطه تاریخی هنوز زیر خروارها خاك است كه دلیل مهاجرت كوتوله‌های شهدادی و ترك شهر كوچكی كه برای انسان‌هایی با قد حداكثر 40سانتی‌متر ساخته شده بود، مبهم مانده است و هنوز مشخص نیست ‌چرا كوتوله‌های شهدادی بعد از مهاجرت در خانه‌های خود را با گل پوشاندند و دیگر برنگشتند.