بیارجُمَند ، بخش و شهری در استان سمنان . نام شهر ظاهراً از تركیب نام دو قریة بیار (جمع بئر به معنای چاه ) و جُمند در قومس * (= كومش ) پدید آمده است . بیارجمند در گذشته ولایت «بیار و جمند» را تشكیل می داده است . مقدسی در قرن چهارم مطالب فراوانی دربارة بیار، كه اجداد مادری او اهل آنجا بوده اند، ذكر كرده است . به نوشته او، بیارشهرمانندی در كورة قومس بوده كه دژ و بارو و مزارع و تاكستان و باغهای میوه داشته است . وی همچنین از پرورش شتر و گوسفند و تولید روغن در آنجا یاد كرده و می نویسد كه ، شهر منبر (مسجد جامع ) و بازار نداشته ، و خرید و فروش در خانه ها انجام می شده است . در این منطقة كم آب ، آسیابها در زیرزمین ساخته شده بوده و آب از بالا بر آنها می ریخته است . اهالی شهر در ضدیّت با كرّامیّه سخت تعصب داشته اند. در زمان مقدسی ، شهر از دست دیلمیان در آمده بوده است و سامانیان بر آن حكومت داشته اند (ص ۲۶، ۳۵۶، ۳۵۷، ۳۶۷؛ ایرانیكا ، ذیل «بیار»).
در ۳۸۸، ابن اسفندیار (ج ۲، ص ۸)، از قلعة جُمند (جومند) نام می برد كه ابوعلی حمویه ، نصربن حسن فیروزان را در آنجا پناه داد. در ۴۰۷ نصر از بیار و جومَند به ری رفت و از ترس قابوس و لشكریانش ، راه بیابان را طی كرد (رشیدالدین فضل الله ، ص ۱۴۴؛ عتبی ، ص ۳۶۰). یاقوت حموی بیار را شهری در قومس بین بسطام و بیهق ضبط كرده و چندتن از ادبا و علمای آنجا را نام برده است (ج ۱، ص ۷۷۲).
در اوایل قرن هشتم ، حمدالله مستوفی بیار را شهری متوسط و با هوای معتدل ، از اقلیم چهارم در خراسان دانسته ، كه حاصلش غله و اندكی میوه است (ص ۱۵۰). در دورة سربداران (۷۳۷ـ ۷۸۸) بیارجمند و مناطق اطراف آن به دست امیر عبدالرزاق سربدار افتاد (پطروشفسكی ، ص ۵۲). خوافی در بیان وقایع ۷۴۰، از تصرف بیارجمند و نواحی اطراف از جمله دامغان و بسطام و سمنان ، به دست وجیه الدین مسعود باشتینی سربدار خبر می دهد (ج ۳، ص ۵۹).
در ۸۶۴، سلطان حسین میرزا (از سلسلة تیموریان ) به دلیل ناامنی و غارت قبایل عرب در نواحی بیار و جمند، عبدالعلی ترخان را به سركوبی آنان فرستاد (خواندمیر، ج ۴، ص ۱۲۲). از اواخر قرن دوازدهم به بعد، جهانگردان اروپایی كه از حاشیة شمالی كویر بزرگ گذشته اند، درباره بیار مطالبی نوشته اند. كاپیتان كلارك به حدود دویست خانه و آبیاری با قنات در بیار اشاره می كند ( ایرانیكا ، همانجا؛ نیز
رجوع كنید به شیندلر، ص ۱۶۸). مك گرگور در اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم ، در سفر خود به منطقة كویر مركزی ایران ، گذشتن از منطقة بین سمنان و بیارجمند و سبزوار
در شمال ، و یزد و نایین و بیابانك در جنوب را از گذشتن از دریاها خطرناكتر می داند (ص ۱۰۲). در دورة قاجاریه ، بیارجمند از بلاد خراسان ، نزدیك سبزوار، بود و جایی خوش و هوایی دلكش داشت (شیروانی ، ص ۱۵۲). اعتمادالسلطنه سخنان پیشینیان را دربارة بیار تكرار كرده و اطلاع جدیدی از وضع آن زمان شهر به دست نداده است ( رجوع كنید به ج ۱، ص ۵۲۰). وی جومند را نام قلعه ای در قومس كه برخی آن را جومَندر و جوزْمندر نوشته اند، ضبط كرده است (ج ۴، ص ۲۲۹۳). در ۱۳۱۱ ش ، بیارجمند از بلوكات شاهرود، در مجاورت بلوكات فرومَد، خارتوران ، طرود و زیراِستاق بود كه مركز آن بیار و محصولات مهم آن پنبه و انگور و توتون بود (كیهان ، ج ۲، ص ۲۰۷، ج ۳، ص ۱۷۷).
امروزه ، بیارجمند مركز بخشی به همین نام در شهرستان شاهرود از استان سمنان است . بخش بیارجمند در منطقة كویری و مشتمل بر دو دهستان به نامهای خارتوران / خارطوران (به مركزیت زمان آباد؛ در نیمه اوّل قرن نهم ، حافظ ابرو خاروطبران را تركیب دو قریة خار و طبران می داند رجوع كنید به ج ۲، ص ۱۰۷) و بیارجمند (به مركزیت خانخودی ) است . از شمال به بخش میامی (شهرستان شاهرود)، از مشرق به بخشهای داورزن و رودآب (شهرستان سبزوار) و بخش انابد/انابت (شهرستان برداسكن )، از جنوب به بخشهای مركزی و دستگردان (شهرستان طبس ) و از مغرب به بخش مركزی شاهرود محدود است . آبادیهای آن عمدتاً در دشت قرار دارد، به طوری كه در ۱۳۷۵ ش از ۱۲۶ آبادیِ بخش ، استقرار ۹۶ آبادی در دشت ذكر شده است (مركز آمار ایران ، ۱۳۷۶ ش الف ، ص ۷). مهمترین كوههای آن عبارت اند از: كوه پیغمبر (مرتفعترین قله : ۲۶۵ ، ۲ متر) در جنوب آبادی زیور و جنوب غربی آبادی صالح آباد در حدود ۱۲۳ كیلومتری جنوب شرقی بیارجمند؛ كوه منفرد آسیاب (مرتفعترین قله : ۰۵۵ ، ۲ متر) در حدود ده كیلومتری شمال غربی بیارجمند؛ سوخته كوه (مرتفعترین قله : ۴۱۶ ، ۲ متر) در حدود هفده كیلومتری شمال غربی شهر بیارجمند؛ قلعه آهو (مرتفعترین قله : ۹۲۰ ، ۱ متر) در حدود پانزده كیلومتری شمال غربی شهر بیارجمند؛ یَزدو (مرتفعترین قله : ۶۴۱ ، ۱ متر) در جنوب آبادیِ یزدو در حدود ۲۳ كیلومتری جنوب شرقی شهر بیارجمند؛ و چاریانو (مرتفعترین قله : ۶۲۰ ، ۱ متر) در حدود دوازده كیلومتری شمال غربی شهر بیارجمند. رود كال شوراب ، خارتوران و رودهای موسمی و سیلابی كالِتگوك ، كالِتلخه بو و آب گورخو در آن جریان دارد.تلخاب از چشمه های مشهور بیارجمند (با آب نسبتاً شور)است . آبیاری زمینهای زراعی با چندین رشته قنات و چاههای عمیق و نیمه عمیق صورت می گیرد و بیشتر آبادیهای آن كشتزارهای موقت دارد.
محصولات عمدة آن گندم ، جو، پنبه و زیره است كه بعضی صادر می شود. ازگیا، كتیرا و گز و تاغ دارد و از زیا، روباه و شغال و گرگ و آهو و خرگوش و كبك در آن یافت می شود (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، جاهای متعدد). نواحی شمالی و دامنه های آن ، مراتعِ دامهاست ، به طوری كه بیارجمند قشلاق دامداران سنگسری است . دهستان خارتوران نیز قشلاق طایفة سنگسری و كردهای قوچانی و گله داران تُرشیزی است (حقیقت ، ص ۲۶۱،۲۶۳). شترداری در برخی نواحی آن رایج است . دارای صنایع دستی قالی ، قالیچه ، پشتی ، گلیم و نمد است . فرشبافی آن با طرحهای سبزواری ، كاشی ، بلوچی و تنگی و نقشهای گلریز، جقه ای و چهارخانه مشهور است (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، جاهای متعدد).
طبق قانون تقسیمات كشوری مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶، بخش بیارجمند در شهرستان شاهرود از استان دوم (مازندران ) تشكیل شد. در ۱۳۴۰ ش ، با جدا شدن سمنان از استان دوم ، تابع فرمانداری كل سمنان گردید . زبان اهالی ، فارسی با گویش محلی است و مردم منطقه پیرو مذهب شیعه (اثنا عشری ) و سنی حنفی اند .
جمعیت بخش بیارجمند در ۱۳۷۵ ش ، حدود ۰۰۰ ، ۷ تن بود كه از این تعداد حدود ۸۵۰ ، ۳ تن در دهستان خارتوران به سر می بردند. بقعة مشهور به قبر حضرت جرجیس پیغمبر در فریدا (=فریدر از آبادیهای دهستان خارتوران ) قرار دارد (ایران . وزارت كشور. ادارة كل آمار و ثبت احوال ، ج ۱، ص ۲۷۹).
شهر بیارجمند (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۷۵ ش : ۶۲۶ ، ۲ تن )، در ارتفاع ۱۰۸۰متری در ۱۱۲ كیلومتری جنوب شرقی شهر شاهرود، در دشت گسترده ای در جانب جنوبی رشته كوه البرز شرقی و حاشیة شمالی دشت كویر واقع است . راه اصلی شاهرود ـ سبزوار از شمال آن می گذرد. میانگینِ حداكثر
مطلق دمای آن در تابستان ْ۴۴ و میانگین حداقل آن در زمستان ْ۱۵- است . بارش سالانة آن نیز حدود ۱۱۰ میلیمتر است . دق بیارجمند (شوره زار) در جنوب شرقی شهر بیارجمند در شمال آبادی دره دایی قرار دارد ( جغرافیای كامل ایران ، ج ۲، ص ۷۷۶). بیارجمند با راه اصلی به شهرهای میامی و شاهرود در شمال و شمال غربی و نیز به شهر داورزن و سبزوار مرتبط است . خانخودی و زمان آباد نیز از طریق راههای فرعی با بیارجمند ارتباط دارند. شهر دارای مسجد جامع (متعلق به دورة افشاریه ) و چند زیارتگاه از جمله «پیر بریانه » و «پیر آهوان » است . جشن سَدة مردم بیارجمند از مهمترین جشنهای محلی منطقه است كه پنجاه و پنج روز مانده به آخر سال برگزار می شود. اهالی معتقدند كه با شروع گرما، مقدمات سبز شدن گیاهان بویژه گندم فراهم می شود و لذا در این روز در محله های شهر، سده (بوته های بیابانی با گُلهای سفید و ریز) روشن می كنند .