در یك كیلومتری روستای خوروین، تپه قدیمی نسبتاً بزرگی به نام گنج تپه قرار دارد، در قسمت جنوبی گنج تپه، تپه ای جلب توجه می كند كه سیاه تپه نام گرفته، دامنه جنوبی این تپه محل سكونت اقوامی است كه حدود هزاره دوم قبل از میلاد مسیح در آن حوالی سكونت داشته اند. گنج تپه یك تپه طبیعی است كه بعداً به گورستان تبدیل شده، كه شامل گورستان های باستانی و قدیمی مربوط به هزاره های پنجم ق.م است كه نوع خاصی از خاكسپاری مردگان به صورت دراز كش و تا خوردگی زانو به سمت خورشید به همراه سفالینه ها و ابزار فلزی درون گور را می توان در این محوطه باستانی دید. ارتفاع گنج تپه حدود ۲۰ متر و ارتفاع سیاه تپه حدود ۷ متر است كه اطراف سیاه تپه را افراد محلی تسطیح و قسمت هایی از این تپه با زمین های كشاورزی ادغام شده است. داده های فرهنگی از جمله سفالینه های خوروین با بیشتر سفالینه های منطقه و مناطق همجوار مانند سرخاب، سلطان آباد، تینال تپه، گازرسنگ، قیطریه تهران، سگزآباد قزوین و بسیاری نقاط دیگر قابل مقایسه است.
كاوشهای باستان شناسی خوروین
در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی در بازار عتیقه فروشان تهران تعدادی از اشیای زیر خاكی كه با شیوه خاصی ساخته شده بودند خرید و فروش می شد، اداره كل باستان شناسی وقت پس از اطلاع موفق شد محل دقیق كشف این اشیا را پیدا كند و تصمیم گرفت در آن محل كاوش هایی به عمل آورد. حفاری های علمی صورت گرفته طی دو دوره در سال های ۱۳۲۸ ه.ش توسط محمود راد و علی حاكمی باستان شناس انجام شده است. در خرداد ۱۳۲۸ تعدادی ظروف مربوط به عصر آهن از درون تعدادی گور به دست آمد. آثار و اشیای یافت شده از خوروین شامل كوزه ها و ظروفی به شكل قوری، نعلبكی و ظروف تشتكی شكل و صافی شكل، تنگ ها، كاسه ها، خمره ها، بشقاب ها، جام و شیشه و برخی ظروف مذهبی و تشریفاتی است. این آثار تنها حاصل یك فصل كاوش و حفاری علمی بوده و پیش از این آثار بسیاری از این منطقه به طور قاچاق از كشور خارج شده است. آخرین پژوهش های علمی و اصولی در سال ۱۳۳۳ نیز توسط هیات بلژیكی به سرپرستی لوئی واندنبرگ صورت گرفته كه در آن زمان آثار بسیاری از ایران خارج و به بلژیك منتقل شده است. باستان شناسان با توجه به نحوه دفن مردگان به شیوه مهرپرستی، دریافتند كه ساكنان منطقه خوروین از پیروان آیین میترا بوده اند. بر اساس كاوش های انجام شده مشخص شد اجساد مردگان در گورستان‌های تاریخی خوروین رو به آفتاب و با لباس و لوازم و زیورآلات متعلق به خود فرد دفن شده اند. سرامیك های خوروین به دست آمده همه سیاه یكدست و یا خاكستری مایل به سیاه بودند و در میان آنها نیز سفال های آبی زغالگون به وفور وجود داشت و ادوات مفرغی از این تپه به دست آمد. ظرف های سفالی این دوره سیاه، خاكستری تیره و قرمز رنگ است، در خوروین سفالینه هایی شبیه به مجسمه پرندگان پیدا شده كه روی آنها برآمدگی هایی دیده می شود. از این ظرف ها در مراسم خاكسپاری مردگان استفاده می شده است. بعضی از سفال های خوروین دارای خصوصیات هنر فلزكاری هم هست، این سفال ها به ظرف های فلزی گیلان و مازندران شباهت دارند. بررسی های صورت گرفته در منطقه حدود ۶۰ تپه باستانی را نشان می دهد كه طبق گزارش های ارائه شده توسط كارشناسان می توان با كشف آهك در منطقه كه احتمال آن دور از ذهن نیست، قدمت آنرا به پیش از تاریخ باستان مصریان رساند. از مجموعه محوطه تاریخی خوروین تنها گنج تپه به شماره ۱۰۸۲۷ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.
پرفسور واندنبرگ بلژیكی پنج سال پس از كاوش ها كتاب «قبرستان خوروین» را می نویسد كه توسط عیسی بهنام ترجمه شده است. در این كتاب آمده است: «اینجا گورستان پیش از تاریخ است. عصر آهن و دوران سفال خاكستری است. هزاره دوم و هزاره سوم پیش از میلاد. گنج تپه، تپه ای طبیعی در ادامه كوه های جنوبی البرز است كه تپه های ماهوری در بخش جنوب و شرق آن در سه هزار سال پیش محل تدفین بوده است. آثاری هم كه از این گورستان به دست آمده بیشتر اشیاء آیینی و مذهبی هستند كه در آن زمان مردم اعتقاد داشتند، باید با خودشان دفن شود.» به گفته او، تا كنون محوطه خوروین كاوش علمی نشده در حالی كه این سایت اهمیت بسیاری در زمینه در پژوهش های علمی دارد.
مطابق كاوش های انجام شده از اواخر قرن نوزدهم تاكنون كه در نواحی مختلف ایران از مغان تا گرگان (دامنه شمالی البرز) و آذربایجان و قسمت جنوبی دامنه البرز و مشرق ایران انجام گرفته است، آثاری چون اشیاء سفالی و مفرغی گنج تپه خوروین به دست آمده كه كم و بیش از لحاظ سبك و اسلوب ساخت با یكدیگر شباهت دارند و همچنین معلوم شد كه قدمت اقوامی كه از ظروف سفالی سیاه رنگ استفاده می كردند تقریبا از نیمه اول هزاره دوم پیش از میلاد شروع می شده و تا اوایل هزاره اول پیش از میلاد ختم می شده است و چون اقوام مزبور دارای عقاید و اسلوب صنعتی مشترك بودند باید آنان را از یك نژاد دانست كه اوضاع طبیعی و موقعیت محلی هر ناحیه تغییرات جزئی در شكل و سبك ظاهری اشیا و طرز زندگی آنان به وجود آورده است.
بازگشت آثار تاریخی خوروین از بلژیك
مهمترین موضوعی كه در ارتباط با خوروین جلب توجه می كند پرونده قضایی میان ایران و كشور بلژیك در مورد ۳۴۹ اثر تاریخی متعلق به این منطقه است كه در سال ۱۳۴۴ به طور غیرقانونی توسط یكی از دیپلمات های این كشور از ایران خارج شده بود. پس از این كه دولت ایران از وجود این اشیا عتیقه در موزه ای در شهر «گنت» بلژیك مطلع شد، در سال ۱۳۶۰ در محاكم بلژیك طرح دعوی كرده و خواهان بازگشت این اشیا به كشور به دلیل خروج غیرقانونی آن و رعایت نشدن قوانین و مقررات كشور مربوط به حفظ آثار ملی و سایر قوانین كشور شده بود. دادگاه بلژیك در سال ۱۳۷۷ دعوای ایران مبنی بر مالكیت و استرداد این اشیا به ایران را رد كرد؛ اما در اثر تلاش و دفاعیات حقوقی كه به عمل آمد و به دنبال جلسه رسیدگی مهر ماه ۱۳۹۲ در دیوان عالی كشور بلژیك، رای دادگاه بلژیك نقض شد و دادگاه استیناف به موجب رای آبان ۱۳۹۳، ادعاهای مدعی مالكیت این اشیا را رد كرده و مالكیت ایران روی مجموعه اشیا عتیقه و آثار باستانی خوروین را محرز دانست و حكم صادر كرد كه این مجموعه باید به دولت ایران مسترد شود. سرانجام این اشیا تاریخی در ساعت ۲۱ چهارم دی ماه سال ۹۳ با پرواز چارتر به تهران بازگردانده شد. متاسفانه به دلیل نبود مكان مناسب برای نگهداری این آثار در استان البرز، این اشیا در موزه ملی نگهداری می شود. استان البرز با جمعیت سه میلیونی خود هنوز موزه مردم شناسی ندارد و این موضوع به عنوان یكی از ضعف های اصلی حوزه فرهنگ استان محسوب می شود.
معضلات
گفتنی است سایت نه هزار ساله خوروین كه شصت تپه مجزا را در بر گرفته سال های طولانی است كه بر اثر حفاری و كاوش های غیر مجاز به شدت آسیب دیده و به گفته كارشناسان میراث فرهنگی شكل اصلی این تپه ها تغییر یافته است. این تپه های باستانی به گواه باستان شناسان، قابلیت و پتانسیل های نهفته بسیاری به منظور كاوش و حفاری های علمی دارند و می توانند بسیاری از ابهامات ایجاد شده در تاریخ ایران را بازگویی كنند و اسرار بسیاری از نحوه زندگی، عملكرد و تمدن مردم ایران باستان را آشكار كنند. این همه در حالی است كه این سایت تاریخی اكنون بدون حفاظت و رسیدگی رها شده است. سایت تاریخی خوروین اگرچه مورد حفاری علمی قرار گرفته و آثار بسیار حایز اهمیتی از آن یافت شده است اما هنوز تمام این سایت در فهرست آثار فرهنگی-تاریخی كشور به ثبت نرسیده است تا از حمایت های قانونی در سطح گسترده بهره مند شود.
موقعیت مكانی
سایت تاریخی خوروین در ناحیه مركزی در حدود هشتاد كیلومتری شمال غرب تهران در شمال جاده كرج به قزوین و در شهرستان ساوجبلاغ نزدیك روستای خوروین قرار دارد.
