كویر مرنجاب در موقعیت جغرافیایی N5148 تا N5152 و E5140 تا E5157 در استان اصفهان واقع است. كویر مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان كاشان در استان اصفهان قرار دارد. مرنجاب در اصل نام كاروانسرا و قناتی بوده است كه در زمان شاه عباس صفوی بنا نهاده شد و پس از آن مناطق پیرامونی آن به كویر مرنجاب شهرت یافته است. در اصل منطقه مرنجاب جزیی از بیابان بند ریگ است و در شمال آن واقع شده است. این كویر از شمال به دریاچه نمك مسیله (آران و بیدگل) , از غرب به كویر مسیله و بیابان آب شیرین، از شرق به بیابان پشت ریگ و پارك ملی كویر و از جنوب به بیابان بندریگ و تپه های ماسه ای روان این بیابان و شهرستانهای آران و بیدگل و كاشان محدود می شود . ارتفاع متوسط كویر مرنجاب از سطح آبهای آزاد در حدود 850 متر می باشد . قسمت عمده این كویر پوشیده از تپه های شنی و ریگزار است . كویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است. عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درختهای گز و تاق و بوته های قیچ است. پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است. از جمله حیوانات موجود می توان به گرگ, شغال, كفتار, روباه شنی, گربه شنی, بزمجه, آفتاب پرست, انواع مارمولك, مار, عقرب, تیهو, عقاب, شاهین و ... اشاره كرد. در سال اخیر یك جفت پلنگ نیز در منطقه مرنجاب مشاهده شده است.
تاریخچه منطقه
جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستكن یكی از راههای ارتباطی بوده كه اصفهان را به شهرهای كاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می ساخته است. در زمان صفویه مسیر اصفهان(پایتخت) و مشهد از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. مسیر مرنجاب، اصفهان را از طریق كاشان به جاده سنگفرش اصفهان-مشهد متصل می ساخته است. این مسیر از گرمسار به طرف پایین منحرف شده و تا سیاهكوه ادامه می یابد و به جاده دستكن متصل می شود. دستكن در ادامه مسیر مرنجاب، محل انشعاب جاده ای بوده كه كاشان را به گرمسار و ورامین مرتبط می ساخته و شاخه ای به طرف اردستان و شاخه ای به جانب یزد ادامه می یافته است. مجموعه این مسیرها به عنوان جاده های فرعی برای اتصال به جاده ابریشم در بخشی كه دامغان را به ری متصل می نموده، عمل می كرده است.
وجه تسمیه
پس از ساخت كاروانسراها، تامین آب مورد نیاز آن از ملزومات بوده است. آب مرنجاب توسط یك قنات به طول 2500 متر از قسمت شمالی كاروانسرا و در زمینهای سست ماسه ای تامین گردیده است. كندن چاه های متعدد در این زمینهای ماسه ای به قدری مشقت بار بوده است كه این منطقه به مرد رنج آب مشهور میگردد و در مرور زمان برای سادگی تلفظ به مرنجاب تغییر می یابد.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی مرنجاب عمدتا پوشیده از گیاهان شور پسند همچون گز، تاق، ارته، اسكنبیل، قیچ، دم گاوی و ... است كه عموما توسط منابع طبیعی جهت جلوگیری از فرسایش خاك و مهار بیابان زایی احیا گردیده اند. در زمان صفویه این منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار متراكم و غنی از جنگلهای تاق بوده است كه عموما جهت مصارف خانگی و یا پختن كاشی و آجرهای مساجد و پلهای اصفهان قطع گردیده اند.
شكل شاخه های درخت "ارته" شكسته شكسته و مانند شاخ گوزن است و تا ۱/۵متر نیز قامت دارند اما درختان گز و تاغ كه ظاهرا از یك جنسند دارای شاخه های مستقیم با دو جهت رشد مخالفند.درواقع رشد درخت "گز" عمودپیماست و تا هفت متر قد میكشد اما درخت "تاغ" روی زمین ولو میشود و دایره وار در هر جهت رشد میكند.
پوشش جانوری
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله این تنوع زیستی می توان به گرگ , شغال , كفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , لاسرتا , انواع مارمولك های گكو و آگاما , انواع مار , عقرب سیاه و طلایی , تیهو , عقاب ,هوبره، شاهین و ... اشاره كرد .
حركت در مسیر مرنجاب
برای دسترسی به مرنجاب مسیرهای متفاوتی وجود دارد . مسیر اصلی مرنجاب از شهرستان آران و بیدگل در 5 كیلومتری شمال كاشان آغاز میگردد. پس از طی مسافتی در حدود 5 كیلومتر در جاده آسفالته به سمت شمال به 3 راهی كارخانه فولاد كویر میرسیم. از اینجا مسیر خاكی و اصلی مرنجاب در جهت شمال شرقی آغاز میگردد.
جاذبه های منطقه:
خطب شكن
در میانه مسیر جاده خاكی ۴۵كیلومتری، به شیب تندی میرسیم كه به آن " خطب شكن" میگویند.
"خطب" ، نام چوبكهای تعبیه شده در قسمت جلو و عقب جهاز شتر است كه بار روی جهاز را هنگام جلو و عقب رانده شدن، مهار كند. درواقع عبارت "خطب شكن"از این موضوع ریشه گرفته كه در مسیرهای شیب دار جاده خاكی منتهی به كاروانسرای مرنجاب،گهگاه بارشتر براثر سنگینی یا شیب جاده آنقدر به جلو و عقب رانده میشده كه فشار ناشی از آن سبب شكستن خطب جهاز میگشته و به همین دلیل نیز به این بخش از مسیر شیب دار جاده،"خطب شكن" میگویند. پس از عبور از این شیب تند در قسمت جنوبی جنگلهای تاق و در سوی شمال دور نمای دریاچه نمك قابل رویت است.
چاه كنجه
پس از عبور از خطب شكن در سمت شرقی مسیر، نمكزاری قرار گرفته كه به چاه كنجه معروف است. طول این كویر در حدود 4 كیلومتر و عرض آن در حدود 2 كیلومتر است. این كویر در چاله ای آبرفتی ما بین كویر مرنجاب و شهر آران واقع گردیده . در حاشیه كویر زمینهای پف كرده رسی به چشم می خورد . پس از خاكهای پف كرده نوار باریكی (حدودا 500 متر) از حوزه خیس دور كویر را فرا گرفته و پس از آن قشر نمكی نا منظمی به چشم می خورد .در این كویر پلتفرمهای نمكی دیده نمی شود. این كویر حوزه آبریز رودخانه مشخصی نیست و از چشمه ای كه در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده به نام "چاه كنجه" تغذیه می شود. در اطراف این كویر پوشش غنی از تاغزارها قرار گرفته كه به زیباییهای آن افزوده است. در قسمت شمالی چاه كنجه چندین باغ با پوشش گیاهی انبوه وجود دارد.
دریاچه نمك
در ادامه مسیر مرنجاب پس از طی كردن مسافتی در حدود 35 كیلومتر از جاده خاكی به دو راهی دریاچه نمك میرسیم. این جاده برای عبور ایمن كامیون های معدن نمك كه در قسمت غربی این نمكزار قرار گرفته احداث گردیده است. دریاچه نمك دارای فرمی شبیه به مثلت است كه كه راس آن به سمت شمال است. قاعده آن در حدود 65 كیلومتر و ارتفاع این مثلث 60 كیلومتر است.زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمك است كه بر اثر انباشته شدن سیلابها و ابهای سطحی در طول قرنها پدید آمده است . عمق نمك این دریاچه بین 5 تا 54 متر متغیر است كه توسط لایه های خاك رس از یكدیگر جدا شده اند و بر روی حجم وسیعی از آبهای زیرزمینی شور شناور است. با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه , نمكهای موجود كرت بندی های زیبایی به شكل پلی گن تشكیل می دهند كه دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست .دریاچه نمك آران در اكثر ماه های سال خشك و پوشیده از نمك است . در ماه های بارندگی ارتفاع آب این دریاچه در بعضی از مناطق به 2 سانتی متر میرسد ولی پس از تابش خورشید به سرعت تبخیر می شود . رودهای مهمی كه به این دریاچه وارد می شوند در سمت شمال و مغرب قرار دارند كه عبارتند از: رود شور، رود كرج، جاجرود، حبله رود و قره سو.
زمینهای اطراف این دریاچه بشدت باتلاقی می باشند كه وسعت باتلاقها در منطقه غرب دریاچه به مراتب وسیعتر از مناطق دیگر آن است . از جمله مناطق باتلاقی این دریاچه می توان به حوض قیلوقه در شرق و یا باتلاق دو كویری در منطقه جنوب شرقی دریاچه اشاره كرد . تا كنون از نمك موجود در این عرصه بسیار گسترده برای مصارف صنعتی مورد استفاده قرار گرفته است. این در حالی است كه به استناد تحقیقات انجام گرفته در خصوص تركیبات تشكیل دهنده نمكهای دریاچه ، موادی از قبیل سدیم كلرید، سدیم سولفات ، منیزیم كلرید و منیزیم سولفات از جمله بارزترین و مهمترین تركیبات تشكیل دهنده این منبع عظیم خدادادی به شمار می آید.منیزیم از نظر فراوانی هشتتمین عنصر در قشر خارجی زمین به شمار می آید و اغلب این فلز ، بصورت تركیبهای محلول در آب دریاها و یا بصورت سنگ معدن منیزیم كلرید ، در طبیعت یافت می شود . میزان منیزیم استحصالی از آب دریا تنها 0/2تا 0/3 درصد می باشد. نتایج حاصل از تحقیقات انجام گرفته پیرامون تركیبات منیزیم دریاچه نمك ، میز ان منیزیم استحصالی را 35 تا 50 برابر منیزیم آب دریا ( یعنی 10 تا 14/7 درصد ) نشان می دهد.
بنابراین شورابه های دریاچه نمك یكی ازغنی ترین معادن و منابع عظیم تولید منیزیم به شمار می آید.
جزیره سرگردان
پس از ورود به دریاچه نمك، كوه كم ارتفاعی در دید شمال شرقی خودنمایی میكند كه كاملا توسط قشر سفید نمك احاطه شده است. این جزیره كه بلندترین نقطه آن در حدود 808 متر بالاتر از سطح دریای آزاد است از سنگهای متخلخل آتشفشانی تشكیل شده است و عاری از هرگونه پوشش گیاهی است . مناظر دریاچه نمك از فراز این جزیره آنچنان بدیع و زیباست كه هر بیننده ای را مجذوب خود می نماید . اطلاق نام سرگردان به این خاطر است كه وقتی از فاصله دور به این جزیره نگاه می كنید، دو انتهای جزیره در افق محو می شوند و منظره ای مانند كشتی سرگردانی در دریای بیكران كویر پدید می آورند .
محو شدن دو انتها به علت پدیده سراب و انعكاس نور و در نتیجه آن خطای دید است . پیشینیان معتقد بودند كه این جزیره دایما در حال حركت است و از جایی به جای دیگر نقل مكان می كند . لازم به ذكر است زمینهای اطراف این جزیره دارای رطوبت بالا و باتلاقی است. از این رو حركت به سمت جزیره باید با احتیاط و رعایت نكات ایمنی همراه باشد.
كاروانسرای مرنجاب
درباره دلایل ساخت این قلعه و كاروانسرا در كنار دریاچه نمك، نقل است كه شاه عباس با وجود ایجاد كاروانسرا و قلعه های متعدد در سراسر كشور، در این منطقه تأسیسات دفاعی تعبیه نكرده بود، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر دریاچه نمك و گستره كویر، از این سوی به پایتخت هجوم نبرده بودند. حمله ازبكها و افغانها از طریق دریاچه نمك به كاشان كه تا اصفهان پیش رفتند، شاه عباس را به فكرانداخت تا در سال ١٠١٢ قمری سریعاً یك پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد كند و جلوی تهدیدات را بگیرد. بالای كاروانسرا به شكل سنگرهای دیدبانی است و ذكر شده است كه همیشه ٥٠٠ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنیت عبور كالا از چین به اروپا و بالعكس را در این منطقه تأمین می كردند.
در اطراف كاروانسرا حوضچه آبی به طول 50 متر و عرض 15 متر قرار دارد كه توسط درختان بید و كوره گز محصور شده است. در ضلع شمالی حوضچه 2 تنور قدیمی برای پخت نان قرار گرفته و محوطه این آبگیر در سالهای اخیر برای رفاه حال مسافران جهت برپایی چادر، آجر فرش شده است.در سالهای اخیر اتاقهای كاروانسرای مرنجاب جهت اسكان مسافران مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین در درون كاروانسرا سفره خانه سنتی تعبیه گردیده است.
چاه دستكن (دست كند)
در فاصله 4 كیلومتری شرق كاروانسرا چاه آب شیرینی قرار دارد كه به چاه دستكن شهرت دارد. وجود آب شیرین در این چاه بدلیل وجود فیلترهای عظیم ماسه ای است كه شورابه های زیزمینی را تصفیه كرده و آب نسبتا گوارایی با درصد نمك پایین در دسترس قرار میدهد.
ریگ بلند
در ادامه مسیر پس از چاه دستكن به دو راهی دیگری میرسیم كه مسیر شرقی به سمت ریگ بلند و مسیر شمال شرقی به سمت دریاچه نمك تغییر مسیر میدهد. اگر مسیر شرقی را ادامه دهید به تپه های ماسه ای بلندی میرسیم كه ریگ بلند مشهورند. این منطقه آخرین منظقه قابل دسترس توسط تورهای گردشگری است و از این نقطه مسیر به سمت شرق ادامه مسیر با خودرو های دو دیفرانسیل پیشنهاد میگردد. بر فراز تپه های ریگ بلند مناظر دریاچه نمك و تپه های به هم تنیده ماسه ای قابل رویت است.
كوه كلنگ
چنانچه از نزدیكی كاروانسرا به سمت جنوب نگاه كنید كوهی را خواهید دید كه توسط تپه های ماسه ای احاطه شده است كه به كوه كلنگ شهرت دارد. فاصله این كوه تا كاروانسرا در حدود 5 كیلومتر است كه می تواند مسیر یك پیاده روی دلپذیر و سبك را در میان ماسه ها فراهم كند. مناظر كویر از فراز این كوه بسیار زیبا است. همچنین به كسانی كه به ماجراجویی و رانندگی در كویر علاقمندند این مسیر پیشنهاد میگردد.
پشت ریگ
در واقع پشت ریگ مكانی است كه تپه های شنی بیابان بندریگ معروف به مرنجاب از سمت شرق پایان میگیرد. ریگ در گویش مردمان محلی به معنای مكانهای پوشیده از شن و رمل است و پشت ریگ به معنای مكانی در پشت تپه های ماسه ای است.این منطقه به دلیل دوری از مسیرهای اصلی، كمبود آب و خشكی خیلی مورد اقبال مردم محلی واقع نبوده است. به همین دلیل بیشتر مورد استفاده راهزنان قرار می گرفته كه كاروانهای عبوری از مسیر مرنجاب به ورامین را از این منطقه مورد دستبرد قرار میدادند. از جمله مكانهای مورد استفاده راهزنان می توان به قلعه كرشاهی در شرق این منطقه اشاره كرد.
در قسمت مركزی حد فاصل تپه های شنی و زمینهای قلیایی مناطق بكر و مناظر زیبای طبیعی كویر قابل مشاهده است.
ادامه مسیر مرنجاب به سمت شرق به محدوده پارك ملی كویر و محیط بانی سفید آب ختم میگردد كه نیاز به اخذ مجوز از سازمان حفظت محیط زیست دارد.
چاه هندوانه
در 5 كیلومتری شمال آران و بیدگل قرار دارد. مزارع كشت هندوانه است كه به صورت چاله های بزرگی در میان تپه های ماسی حفر گردیده است.
قلعه كرشاهی
این قلعه از خشت و گل ساخته شده است و هم اكنون از آثار بر جای مانده از زمان قاجار است. این قلعه یكی از قلعه های مهم سردار حسین كاشی یكی از راهزنان و یاغیان دوره رضا خان بوده و هنوز آثار گلوله های توپ در نبرد وی با نیروهای دولتی در این قلعه بر جای مانده است. پس از عبور از شهرستان ابوزیدآباد از مسیر كاشان، به روستایی به نام قاسم آباد خواهید رسید. پس از ورود به روستا و گذر از آن، راه خاكی به سمت شمال وجود دارد كه پس از طی مسافت 30 كیلومتر به قلعه كرشاهی میرسد.
كوه یخاب
در شمال كاروانسرای كرشاهی و جنوب شرقی مرنجاب قرار دارد. ارتفاع كوه در حدود 1800 متر از سطح آب های آزاد است و صعود به آن می تواند یك برنامه مفرح ورزشی در سفر به مرنجاب باشد.
كمپ متین آباد
برای دسترسی به كمپ، در مسیر بزرگراه اصفهان پس از گذر از كاشان و در كیلومتر 40 با ورود به مسیر خروجی در خلاف مسیر ابیانه بسمت بادرود و با طی حداكثر 10 كیلومتر به كمپ می رسید. كمپ كویری دارای چادرهای دایمی و اتاق های كاروانسرا جهت اسكان طبیعتگردان است.
مسیرهای دسترسی
مسیر اصلی مرنجاب از شهرستان آران و بیدگل در 5 كیلومتری شمال كاشان آغاز میگردد. چنانچه با خودروهای سواری قصد سفر به مرنجاب دارید تنها از مسیر اصلی این كار را انجام دهید. سایر مسیرهای دسترسی عموما نیاز یه خودروهای دو دیفرانسیل و راهنمای آشنا به منطقه دارند. از جمله این مسیرها می توان به مسیر خالدآباد از توابع شهرستان ابوزید آباد در جنوب شرقی كاشان به سمت پشت ریگ و مرنجاب اشاره كرد. طول مسیر در حدود 80 كیلومتر است كه به مسیر مرنجاب-سفیدآب منتهی میگردد. مسیر دیگر دسترسی مسیر چاه هندوانه است كه از شهرستان آران و بیدگل به سمت شمال شرقی وارد كویر شده پس از عبور از تپه های ماسه ای به چاه كنجه و نهایتا مسیر اصلی مرنجاب ختم میگردد. مسیر محیط زیست از دیگر مسیرهای این منطقه است كه از كیلومتر 2 جاده مرنجاب به سمت شرق از جاده اصلی جدا شده به چاه كنجه و نهایتا مسیر اصلی ختم میگردد.همچنین مسیر پارك ملی كویر كه از پیشوای ورامین به سمت قلعه بلند و مباركیه وارد محدوده پارك ملی كویر می شود و پس از عبور از كاروانسرا های قصر بهرام و سفید آب، مسیری به سمت مرنجاب منشعب میگردد.
توصیه های امنیتی
در مسیر دریاچه نمك محلهای باتلاقی وجود دارند كه می توانند خطر آفرین باشند. حتما از مسیر اصلی كه كامیون های معدن از آن عبور می كنند استفاده كنید. اكیدا توصیه می كنیم كه اگر مسیر به هر دلیلی مشخص نبود از رفتن به دریاچه نمك خودداری كنید. طبیعت كویر برخلاف ظاهر سختی كه دارد بسیار آسیب پذیر است. برای روشن كردن آتش به هیچ عنوان اقدام به شكستن شاخه های تكیده ی درختان منطقه نكنید. اگر زباله ای روی زمین دیدید حتما نسبت به جمع آوری آن و پاكسازی منطقه اقدام كنید.
كویر در كنار زیبایی دارای طبیعتی بسیار خشن است. در سفر به كویر هرگز تنها سفر نكنید. آب كافی به میزان 2 برابر مصرف همراه داشته باشید. قبل از سفر دیگران را از مكان مورد بازدید خود آگاه سازید. وسایل و تجهیزات ناوبری همچون قطب نما و جی پی اس به همراه نقشه های دقیق منطقه را به همراه داشته باشید. از راهنمایان آشنا به منطقه استفاده كنید. در حفظ محیط زیست كوشا باشید. در كویر طبیعت میزبان شماست، پس آنگونه باشید كه از میهمان انتظار میرود.
