قدمت بافت تاریخی بوشهر، به دوره حكومت نادرشاه افشار برمی گردد كه در آن هنگام با تأسیس پایگاه دریایی نادرشاه در خور شرقی بوشهر موسوم به خور نادری، بندر بوشهر از یك روستای كوچك ماهیگیری به یك بندر مهم تبدیل گردید. از آن تاریخ رونق و آبادانی آن ادامه یافت و در دوره زندیه به دلیل نزدیكی به پایتخت ایران كه شیراز بود، اهمیت این بندر دوچندان شد.
بافت قدیم بوشهر از شرق، شمال و سمت غرب به دریا محدود است و از جنوب به خیابان لیان فعلی محدود می باشد. در گذشته یعنی در سال ۱۲۷۱ هـ.ق در محل خیابان لیان، حصار شهر با تعداد پانزده باروی نظامی مستقر بوده و دروازه اصلی شهر در محل میدان انقلاب فعلی قرار داشته كه هنوز در فرهنگ و عرف بومیان بوشهر به نام دروازه مشهور است.
در آن ایام در داخل محدوده شهر بوشهر ساختمان های دو، سه و حتی چهار طبقه بوده كه از سنگ های فسیلی و ملاط گچ و ساروج، كاه و گل و پوشش تیر چندل ساخته شده و درب و پنجره ها نیز از جنس چوب ساج بوده كه در برابر موریانه و رطوبت كاملا مقاوم بوده اند و احداث خانه های كپری (kepar) و غیر استاندارد در داخل محدوده شهر ممنوع بوده است.
در خارج از حصار شهر بوشهر زمین های پست قرار داشته به طوری كه در طول زمستان و به خصوص در هنگام مد آب دریا، این منطقه را آب می گرفته و به شتل العرب یعنی شط العرب معروف بوده و لذا مردم بوشهر با محدودیت زمین مواجه بوده اند و به همین دلیل ساختمان های خود را در طبقات و به طور عمودی گسترش می داده و كوچه ها را نیز تا حد امكان باریك انتخاب می كرده اند تا از زمین موجود حداكثر استفاده به عمل آید.
بطور كلی تا حدود سال ۱۳۳۵، بندر بوشهر منحصر به محدوده بافت قدیم و مهمترین و بیشترین كاركردهای شهری در جهت تضمین حیات ساكنین، در آنجا متمركز بوده، ولی در پی تقلید، تغییر و تحولات شهرسازی، بافت ارگانیك شهر دچار ضربه های شدید كالبدی، اقتصادی و عملكردی گردید كه برجسته ترین شهود آن كشیدن خیابان انقلاب (ششم بهمن سابق) از وسط بافت و تقسیم آن به دو تكه شرقی و غربی می باشد. بافت قدیم بوشهر، با توجه به نحوه استقرار و عناصر خاص خود، با بافت دیگر بنادر ساحلی متفاوت بوده دارای بافتی متراكم است كه ویژگی های منحصربفردی دارد. بجز بافت مسكونی، در گذشته بافت تجاری آن نیز حائز اهمیت ویژه بوده كه هم اكنون بخش عمده آن فاقد وجود عینی كالبدی و فعالیت و بصورت متروكه در لابه لای بافت یافت می شود.
بافت قدیم بوشهر، از دید مكانی و جغرافیایی در نوك شمالی شبه جزیره بوشهر تولد، رشد و گسترش یافته است؛ و از سه جهت شمال، شرق و غرب همسایه دریا و از جنوب به بافت جدید (یا اختلاطی از بافت قدیم و جدید) محدود می گردد. چهار محله پیكره و هویت بافت را شكل داده‌ا ند: محله بهبهانی، شنبدی، دهدشتی و محله كوتی كه در این نوع محله بندی عامل "قومیت" نقش اصلی را ایفاء كرده است.
بافت قدیم بوشهر، با توجه به نحوه استقرار و عناصر خاص خود، با بافت دیگر بنادر ساحلی متفاوت بوده دارای بافتی متراكم است كه ویژگی های منحصربفردی دارد.
مهمترین عوامل مؤثر درشكل گیری بافت قدیم بوشهر را می توان «اقلیم»، «شكل زمین» و «وضعیت امنیتی» نام برد:
اقلیم
بوشهر در بیشتر ایام سال آب و هوای گرم و مرطوب دارد و رطوبت بیش از حد و گرمای طاقت فرسا باعث شده تا بافت قدیم در جدال با این ویژگی و برای كاهش اثرات آن ساخته شود. به همین دلیل كوچه های بافت قدیم بسیار باریك و ساختمانهای دو طرف كوچه ها بسیار بلند هستند. این بلندی باعث شده كه كوچه ها همواره سایه داشته و نور خورشید مستقیماً به آنها نتابد. از سوی دیگر باریك بودن كوچه ها باعث می گردد كه هوا در آنها جریان یافته و رطوبت به حداقل برسد.
شكل زمین
بستری كه بافت قدیم بوشهر در آن ساخته شده به لحاظ پستی و بلندی یكسان نیست. قسمت شرقی این بندر از قسمت غربی بلندتر است. در ساخت خانه ها به این نكته توجه وافر شده چراكه علیرغم این پستی و بلندی، پشت بامها عموماً در یك سطح قرار دارند. این نوع ساخت باعث شده كه ساختمان ها به شكل پلكانی و براساس شكل واقعی زمین ساخته نشود. اهمیت این موضوع در آن است كه اگر این اتفاق رخ می داد گرمای زیادی جذب بافت می شد و روی ساختمان ها سایه كمتری می افتاد.
وضعیت امنیتی
از زمان های دور خلیج فارس بسیار نا امن بوده و بوشهر به لحاظ ارزش و اعتبار در تجارت همواره در تیررس این نا امنی ها قرار داشته است. این نكته نیز در ساخت بافت قدیم بوشهر لحاظ شده است. مهمترین نكته مرتبط با این وضعیت، باریك و پرپیچ و خم بودن كوچه هاست. در این كوچه ها هر رهگذری بیش از چند متر جلوتر از خود را نمی بیند و همین نكته باعث می شود هر تازه واردی در این كوچه ها گم شود. این كوچه های تنگ و تاریك در بیشتر محلات قدیم بوشهر به میدانی در وسط یا حاشیه بافت ختم می شوند.
عناصر تشكیل دهنده بناها
عناصر تشكیل دهنده بناها ی بافت قدیم بوشهر یا جنبه كاربردی دارند یا جنبه تزئینی.
به طور كلی می توان عناصر تشكیل دهنده بناها در بافت قدیم را اینگونه بیان كرد:
۱- ورودی ۲- حیاط مركزی ۳- اتاقها ۴- تراس و شناشیل ۵- پشت بام و جان پناه ۶- جرز و فرو رفتگی بدنه ها ۷- سایه بان و شبكه های چوبی ۸- بازشوها ۹- بادگیرها ۱۰- پله ها ۱۱- نرده ها و معجرها.
ورودی
در بافت قدیم بوشهر، ورودی بنا جزو عناصر اصلی بشمار می رود. هر ورودی را می توان به دو قسمت تقسیم كرد:
الف) قبل از ورود به ساختمان
ب) بعد از ورود به ساختمان
پیش از ورود به ساختمان (پیش از در) ورودی ها متفاوتند، بعضی ساده، بعضی پرنقش ونگار و بعضی به شكل پلكانی اند؛ یعنی پس از طی چند پله به در ورودی می رسیم. پس از ورود به ساختمان بعد از در معمولاً دالانی وجود دارد كه البته در همه بناها دیده نمی شود. این دالان ساختمان را به حیاط مركزی وصل می كند و باعث میشود از بیرون ورودی حیاط مركزی در تیررس دید نباشد.
حیاط مركزی
در بوشهر، حیاط مركزی در ساختمانهای مختلف شكلهای گوناگون دارد؛ حتی در بعضی از ساختمانها اثری از این حیاط دیده نمی شود كه البته تعدادشان اندك است. در این حیاط مركزی، كه دور تا دور آن اتاقها واقع شده اند، معمولاً باغچه و چاه آب قرار دارد. حیاط مركزی به دلیل ارتفاع بلند ساختمانها معمولاً همیشه سایه دارد.
اتاقها
اتاقهای ساختمانها زیبا و شگفت انگیز هستند. در این بناها اتاقهای پنج دری، چهار دری، سه دری، هفت دری و هشت دری دیده می شود. بیشتر بناها دوطبقه هستنند؛ بنابراین، اتاقها نیز در طبقه اول و دوم كاربری متفاوتی دارند. اتاقهای طبقه بالا اتاقهای اصلی به شمار می روند كه معمولاً تابستان نشین، زمستان نشین، پذیرایی، آشپزخانه و نظایر آن بوده و در طبقه پایین معمولاً انبار و اتاق مستخدمان قرار دارد.
تراس و شناشیل
از زیبایی های چشم نواز بافت قدیم بوشهر، بالكنهای چوبی یا شناشیل است كه به صورت زیبایی از بدنه ساختمان ها بیرون زده و ویژگی آن دید از درون بالكن است. با تمامی زیبایی خود، درون گرایی مسلمانان خانه را فراهم آورده و به نظر می رسد كه نمایی از خصوصیت معماری دوره عثمانی را می نمایاند، به این صورت كه تا اندازه ای فضای خانه را به سوی خارج می گشاید و شبكه های چوبی آن نیز امكان رخنه نسیم دریا را به اندرون فراهم نموده و خود نیز چون سایه بانی بر كاهش دما در اندرون اتاقها موثر است. ابعاد شناشیل از دو یا سه متر تا حدود بیست متر متغییر است.
شناشیل دارای چند كاركرد مهم است: نخست مكانی برای استفاده از نسیم و وزش بادهای مطبوع است. در خانه های كنار ساحل می توان بوسیله شناشیل از منظره زیبای خلیج فارس بهره برد. شناشیلهای داخلی كه در یك یا چند جبهه طبقات بالا و مشرف به حیاط ساخته شده اند، رابط فضاهای مختلف نیز می باشند. گاهی اوقات به جای نرده های ساده چوبی یا فلزی شناشیل، از بازشوها و جداره های چوبی ثابت مثل كركری نیز استفاده شده كه این جداره های مشبك گذر نسیم را میسر میكند، بدون آنكه از بیرون فضای داخل دیده شود و مانع خوبی در برابر تابش مستقیم آفتاب بود. بعضی از كركری ها متحركند و رو به بیرون باز می شوند.
پشت بام
در بافت قدیم پشت بام ها و جان پناه ها جزو عناصر اصلی و كاربردی به شمار می رفتند. معمولاً در شرایط آب و هوایی خاص، مردم شبانه به استراحت بر پشت بام مشغول می شوند.
جرز و فرورفتگی بدنه ها
در بدنه بنا به دلایل مختلف كه عمده ترین شان بازشوهای متعددی در بدنه و دیوارهای باربر است مجموعه ای از جرز و فرورفتگی ها دیده می شود. این جرزها و فرورفتگی ها در كنترل تابش نور خورشید به داخل ساختمان نقش مهمی دارند.
سایه بان
سایه بانها و شبكه های چوبی كه در اكثر بناها دیده می شود زیبایی خاص و منحصر به فردی به ساختمان ها داده است. این سایه بانها معمولاً در سه شكل قائم، افقی و ۴۵درجه ساخته می شوند و هركدام كاربرد خاص خود را دارد. سایه بانهای قائم معمولاً سطح وسیعی دارند و در ساختمانهایی كه سقف بلند دارند استفاده می شود. سایه بانهای افقی معمولاً در حیاط مركزی كاربرد دارد كه هم حكم سایه بان برای طبقه همكف را دارد و هم به عنوان تراس برای طبقه بالا به كار می رود. از سایه بان ۴۵ درجه نیز در سقف شناشیلها و سایه بان تراسها استفاده می شود.
بازشوها
در بناهای بافت قدیم بازشوهای فراوانی وجود دارد. این بازشوها معمولاً به دو قسمت ثابت و متحرك تقسیم می شوند. قسمت ثابت بازشوها، كه در حقیقت اعجاز رنگ و نور است به شكل های مثلث، مربع، مستطیل یا دایره بوده و سرشار از شیشه های رنگی است كه جلوه ای خاص به بنا می بخشد. قسمت متحرك معمولاً دولنگه یا چهارلنگه‌است و براساس موقعیت و زمان مورد استفاده قرار می گیرد.
پله ها
پله در بافت قدیم بوشهر از عناصر زیبای بنا به‌شمار می رود و در سه نوع چرخان و مستقیم و جان پناه دار ساخته می شدند. پله هایی كه به پشت بام ختم می شوند معمولاً چرخان اند و كف پله ها به شكل مثلثی می باشد. پله های مستقیم معمولا بین طبقات به كار برده می شدند. در پشت بام در انتهای پله های چرخان اتاقكی قرار دارد كه در آن به پشت بام باز می شود؛ و پله های جان پناه دار در بین دو عمارت قرار می گیرد و برای قسمت هایی از یك محله است كه رفت و آمد درون آن زیاد باشد، برای همین كف پله ها بالاتر قرار گرفته تا بتوان در كف پله ها از اشیایی مانند گلدان و مجسمه های معنی دار برای زیبا شدن محله و بافت بنا استفاده نمود.
نرده ها و معجرها
همان طور كه گفته شد پشت بامهای بناهای بافت قدیم از عناصر كاربردی به شمار می روند. به دلیل ارتفاع زیاد ساختمان ها و به خاطر ایمن بودن فضا دورتادور پشت بامها نرده می كشیدند، به این نرده ها كه معمولاً چوبی یا فلزی باقاب چوبی یا سنگی هستند «معجر» می گویند.
جاذبه های گردشگری و بناهای معروف بافت قدیم بوشهر
كلیسای گریگوری: این كلیسا در سال 1819میلادی ق توسط خانواده آوریان (ازخانواده های سرشناس ارمنی بوشهر) در وسط شهر محله شنبدی به صلیب ساخته شد و انگلیسی ها بخشی از هزینه آن را متقبل شدند. در داخل كلیسا كتیبه های مرمر بكار رفته است. در جلوی آن گورستانی به مساحت چهارصد الی پانصد متر برای دفن مردگان تخصیص داده شده بود. با توجه به متون سنگ قبرها، از بدو تأسیس تا پایان جنگ دوم جهانی اموات مسیحیان در این بخش از كلیسا دفن می شد.
كلیسای ظهور عیسی مسیح: كلیسای عیسی مسیح در محله كوتی بوشهر واقع در خیابان ساحلی جنب نایب كنسولگری سابق انگلیس توسط ((رالف نارمن شارپ)) خاور شناس انگلیس در سال 1911میلادی تأسیس گردید. این كلیسا به كارمندان و افسران انگلیسی اختصاص داشت. معماری كلیسا متأثر از سبك گوتیك و هنری است. كتیبه آن اكنون در اداره میراث فرهنگی بوشهر نگهداری می شود. كلیسا هوانس ( یوحنان ) بوشهر و كلیسای كارملیب (1774میلادی) از دیگر كلیساهای ظهور در بوشهر بوده اند كه تعطیل شده اند.
كنسولگری بریتانیا: یكی از آثار حضور انگلیسی ها در بوشهر، كنسولگری آنان در محله كوتی است. این ساختمان به كوتی نیز مشهور است. كوتی واژه ای هندی به معنی قلعه و حصار است. عمارت كوتی در سال 1763 ساخته شد. سنگ بناهای آن در دوره كریم خان زند گذاشته شد. كمپانی هند شرقی تا سده نوزد آن را در اختیار داشت پس از آن به كنسولگری تبدیل گردید. عمارت كوتی وسیع و مستطیل شكل است كه دویست متر طول و صد متر عرض دارد. این بنا محل تصمیم گیریهای سیاسی دولت بریتانیا در خلیج فارس بود.
بوشهر دارای چهار محل می باشد بنام كوتی، بهبهانی، شنبدی و دهدشتی است. نام گذاری این محلات با توجه به ساكنین اولیه آنها صورت گرفته است. در زمان بنیانگذاری بوشهر هر طایفه و قومی قسمتی از شهر را برای زندگی خود در نظر گرفته است كه باعث تقسیم بافت به چهار محله اصلی شد. در گذشته هر محله دارای یك رئیس و بزرگ بوده است.
وجود دهها مسجد و حسینیه در بافت باعث ساخت بافت قدیمی شده است. در هر محله مسجدی بوده است كه محل گردهم آیی اهالی محل برای ادای فریضه دینی و تصمیم گیریهای عمومی و اجتماعی بوده است. حسینیه حاج سید محمد كازرونی، مسجد فیل، مسجد دهدشتی، مسجد شنبدی، مسجد كوفه، مسجد ملك و …از آن جمله است.
آب انبارها نیز در شكل گیری فضای شهر تأثیر داشته اند، بعلت اینكه بوشهر در ناحیه گرم و خشك واقع است آب باران را زمستان در آب انبار ذخیره و به مصرف تابستانی می رسانده اند. آب انبار قوام یكی از آب انبارهای عمومی بزرگ است كه در قسمت ساحل بافت قدیم واقع شده است. این بنا توسط شخصی به نام علی اكبر قوام ساخته شده این آب انبار 26 متر طول ، 9 متر عرض و 4 متر ارتفاع دارد. این مكان جالب اكنون به رستوران سنتی تبدیل شده است.