پیش از رواج كودهای شیمیایی كشاورزان مناطق مختلف ایران از جمله اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاك استفاده می كردند و برای این منظور بناهایی كه كبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادی ها و مزارع ساخته میشد. برج های كبوتر یا كبوتر خانه ها معمولا شكل یكسانی دارند، ولی حجمشان با هم متفاوت است. كاربرد آنها گردآوری كود پرندگان برای استفاده در زمین های زراعی بوده است. شیوه كار به این صورت بوده كه كشاورزان با ساختن این بناها در كنار مزارع خود، آنها را به پناهگاه پرندگان تبدیل و ضمن حفاظت از این حیوانات و تامین خوراك آنها، كود مورد نیاز مزرعه خود را نیز تأمین می كردند. تعداد زیادی از این برج ها در شهر اصفهان و اطراف آن قرار دارند كه امروزه گرچه كاربرد سابق را ندارند، اما بسیاری از آنها بازسازی و مرمت شده اند و اكنون به عنوان جاذبه های گردشگری این منطقه به شمار می آیند.
در كل باید گفت كه معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است. عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شكوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است. این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از نظر اقتصادی كاربرد دارد و هم از لحاظ شكل ظاهری بسیار زیبا و چشم نواز هستند.
كبوترخانه ها برای گردآوری كود كبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف كشاورزی فراهم امده بودند. كود كبوتر در گذشته استفاده های بسیاری در صنعت و كشاورزی داشته است. فضولات حاوی مقادیر قابل توجهی نیتروژن شیمیایی و آلی و دارای اكسیدهای فسفر و پتاسیم كبوتران در مزارع كشاورزی، بین كشاورزان خرید و فروش می شد. این فضولات باعث می شد تا بهترین محصولات كشاورزی از سیفی جات و سبزی جات گرفته تا خربزه، گلابی، به، سیب، حبوبات و گندم تولید شود. كاربردهای كود كبوتر در صنعت دباغی و چرم سازی و ساخت باروت بوده است. به همین دلیل شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر كبوتر خانه‌ها وضع كرده بود.
شاردن جهانگرد فرانسوی كه در روزگار صفوی از ایران دیدن كرده‌است می نویسد: «به باور من ایران كشوری است كه بهترین كبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود... این كبوترخانه های عظیم، شش بار بزرگ تر از بزرگ ترین پرورشگاه های پرندگان ما هستند. پیرامون اصفهان بیش از ۳۰۰۰ كبوترخانه شمرده شده است.»
دقت در اجرای این برج های كبوتر به حدی بوده است كه درصد اشتباه ورود پرندگان و جانوران مزاحم را به صفر می رساند، زیرا اگر حتی یك مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون كبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ كبوتری احساس امنیت نكرده و وارد كبوترخانه نمیشد.
ویژگیهای معماری كبوترخانه
در معماری بناهای كبوتر خانه از علوم مختلف بهره برده شده است از جمله این كه در ساخت برج های كبوتر از دانش فیزیك استفاده شده است. با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهانی كه ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، باید این امر در این معماری رعایت می شده است. در ضمن استفاده از هندسه و ریاضیات در طراحی این ساختمان ها به وضوح به چشم می خورد .
دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است كه در ایجاد تجهیزات دفاعی كبوترخانه و تمهیدات مكانیكی، بیولوژیكی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان كبوتر به كار می رفته است. برخی از برجهای كبوترخانه مثل برج دستگرد دارای نوار گچی به ساختمان برج بود تا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه كبوتران نفوذ كند.
فضای داخلی كبوترخانه برای كبوتر های محلی امن است تا جایی كه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار كبوتر می شده است. آشیانه ها بسیار زیبا و منظم و یك شكل و از مصالح كاهگل ساخته میشد تا در تابستان بسیار خنك بوده و باد در فضای آن جریان یابد و برعكس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان باشد. همه این تدابیر و تمهیدات منجر به خلق این شاهكارهای معماری ایرانی یعنی كبوترخانه های ایرانی شده است.
برج های كبوتر خانه ای كه بصورت استوانه ای ساخته شده اند. در درون و نمای بیرونی آن از تزئینات قطاربندی آجری و گچی استفاده شده بگونه ای كه هم زیبا هستند و هم مانع تردد مارها به داخل برج هستند. ولی در برج های مكعبی و چند قلو ترفند های دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی كه كبوتران احساس خطر می كنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند كه این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشكل، علاوه بر ساختن یك طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد كرده اند تا طول برج كاهش یافته تا ضمن استحكام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری كند.
نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگی های برج كبوترخانه است. این خود نشان از میزان دقت معماران ایرانی دارد. قطر سوراخهای ورودی كبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است كه تنها كبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
ضخامت دیوارها به صورت مخروطی طراحی شده تا در هنگام زلزله در حد امكان مركز ثقل برج در تزار پایین تری قرار داشته و از حساسیت آن تا اندازه ای كاسته شود. طراحی سازه ای ان به گونه ای است كه حداكثر تعداد لانه و ظرفیت را برای كبوتران فراهم كند. وجود یك دیافراگم در میانه برج باعث می شود تا ایستایی برج نیز افزایش یابد.
به علاوه همین امر و شكل مقاوم خارجی برج در مقابل نیروی باد باعث می شود تا در هنگام پرواز ناگهانی دسته ای از كبوتران از فراز برج همزمان با مشاهده نزدیك شدن پرندگان شكاری به آن و ایجاد رزونانس (امواج تشدیدگر) ناشی از پرواز دسته جمعی تخریب نشده و مقاومت كافی در مقابل این امواج مخرب را داشته باشد.
معروفترین كبوترخانه های اصفهان
گستره پراكندگی كبوتر خانه ها در ایران از كناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا كویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و كاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و كنار شهرها و آبادی های اصفهان است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای كبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یكی از زیباترین كبوترخانه ها را در خود جای داده است. با ورود به ولاشان نیز تعداد زیاد و متمركزی از جالب ترین و زیباترین ساخته های دست بشر كه همان برج های كبوتر خانه یا كفتر خانه هستند، مشاهده می شود. در سرتاسر استان اصفهان برج های كفتر خانه قابل مشاهده است. یكی دیگر از مشهورترین برج های كبوتر اصفهان در انتهای خیابانی قرار دارد كه بدلیل وجود این برج، «خیابان برج» نامگذاری شده است. همچنین می توان به برج رهنان و برجی در محوطه دانشگاه اصفهان اشاره كرد. برج دستگرد در خمینی شهر نیز از برج های زیبای این منطقه است. در اطراف جاده فرودگاه اصفهان نیز تعداد زیادی برج كبوتر قرار دارد كه البته توجهی به آنها نشده و برخی از آنها درمعرض تخریب قرار دارند.
مباركه، كه در 45 كیلومتری جنوب غربی اصفهان واقع شده است، دارای یكی از زیباترین كبوترخانه های ایران است كه برج كبوتر ده قلوی زیباشهر مباركه نام دارد و مربوط به دوره پهلوی بوده و اخیرا مرمت شده است. عملیات مرمت و استحكام بخشی برج كبوترخانه ده قلوی زیباشهر مباركه اصفهان از مرداد ماه سال جاری به مدت سه ماه انجام گردیده است. مرمت این كبوترخانه شامل عملیات آوار برداری محوطه اطراف و فضاهای داخلی محوطه، انجام عملیات رفع خطر از اتاق های زیر برج به صورت شمع گذاری، مرمت ترك ها و دوخت و دوز ترك های موجود در زیر طاق و دیوارهای اتاق، بستن زیر طاقها، استحكام بخشی بدنه ها، بازسازی بخش های تخریب شده، بازسازی قطاربندی ها، اجرای پی بندی، بازسازی فلفلدان ها، اجرای گچ و خاك دستی روی بدنه ها جهت آماده سازی و اجرای كاهگل، نصب درب فلزی اتاق های پایین، اجرای آجر فرش بام و كف اتاق ها بوده است.
خوشبختانه در سال های اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی و همكاری دیگر نهاد های مسئول این برج ها بازسازی و مرمت شده اند و در اطراف آنها برخی امكانات برای رفاه گردشگران فراهم شده است. امروزه این كبوترخانه ها محل بازدید بسیاری از گردشگران هستند. خصوصا گردشگران خارجی كه استان اصفهان یكی از مقاصد اصلی آنهاست، از دیدن این معماری شگفت انگیز و منحصر به فرد بسیار استقبال می كنند. البته امروزه در شهر تلوز فرانسه نیز برج های كبوتر خانه با طرح و مصالح متنوعی دیده می شود.
