استان اصفهان یكی از جذاب ترین مقاصد گردشگری ایران است كه سالانه گردشگر فراوانی از داخل و خارج كشور به آن سفر می كنند و از بناهای معروف آن دیدن می كنند. اما فقط تعداد اندكی از این گردشگران از مكان هایی ناب تر و ناشناخته تر در اصفهان آگاهی داشته و بازدید می كنند. یكی از این مكان های تاریخی ارزشمند و متفاوت ولی كمتر شناخته شده استان اصفهان قلعه مورچه خورت است. این بنا كه از دیدنی ترین و كهن ترین بناهای استان اصفهان است، از خشت و كاهگل بنا شده و معماری منحصر به فردی دارد.
قلعه تاریخی مورچه خورت، دروازه غربی اصفهان قدیم، یادبود رشادت مردم این كهن دیار در برابر تجاوز اشرف افغان است كه در گیر و دار تاریخ گم شده است. قدمت این قلعه و منطقه تاریخی به قرن نهم ه.ق می رسد. این ارگ به صورت یك قلعه خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند در ۵۰ كیلومتری شمال اصفهان، در قلب روستای مورچه خورت قرار دارد كه حدود ۳۰ هزار مترمربع وسعت این قلعه است. از دیدگاه آماری در سال ۱۳۵۳ تعداد ۲۵ خانوار در این قلعه زندگی می كردند و اكنون ساكنین محدودی دارد (۲–۳ خانواده) كه در خانه های شخصی خود كه از نیكانشان به ارث برده و مرمت و نگهداری كرده اند، زندگی می كنند.
تاریخچه
به اعتقاد برخی كارشناسان، قدمت این قلعه و منطقه تاریخی به قرن نهم هجری قمری می رسد و عده ای نیز قدمت آن را قبل از دوران صفویه می دانند، ولی تاریخ دقیق بنای این قلعه مشخص نیست. این ارگ تاریخی شاهد پیروزی نادرشاه افشار بر اشرف افغان در سال ۱۱۴۲ هجری قمری بوده كه در نهایت منجر به فرار افغان ها از اصفهان شد. شهرت مورچه خورت نیز به دلیل جنگ پیروزمندانه نادرشاه افشار با افغان های متجاوز در این منطقه است. مردم اصفهان نیز پس از شنیدن خبر پیروزی نادر با شجاعت به افغان های مستقر در اصفهان حمله ور شدند و به حكومت چند ساله آنها و جنایات فجیعشان خاتمه دادند.
معماری
قلعه مورچه خورت به شكل حصاری مرتفع است كه از دور هم بسیار باصلابت به نظر می رسد. دور تا دور این ارگ كهن هشت برج مستحكم وجود دارد كه در گذشته محل دیده بانی بوده و از داخل دو برج اصلی این بنا می توانستند به داخل قلعه وارد شوند. درب های ورودی از چوب هایی به ضخامت ۲۵ سانتیمتر كه از ورق های ضخیم فلزی با میخ های آهنی بزرگ به هم متصل شده ساخته شده است. هنگامی كه از ورودی بخش جنوبی ارگ وارد شوید، اولین چیزی كه نظر شما را جلب خواهد كرد گنبد فیروزه ای آرامگاه امامزاده علی است كه همچون نگین آبی ارزشمند و نفیسی از دور می درخشد. پس از عبور از كنار این امامزاده به ساباطی خواهید رسید كه به صورت كوچه ای سرپوشیده است و فضایی خنك و مطبوع را ایجاد كرده كه با عبور از آن می توانید از گرمای كویر فرار كنید و خنكای دلنشینی را حس كنید. كوچه های تودرتویی كه به قلعه و خانه های اطراف آن می رسند، پیچ و خم های زیادی دارند كه با قرار گرفتن در آنها حس بودن در یك هزار توی مارپیچ شكل به شما دست می دهد كه هم هیجان انگیز است و هم عجیب و جذاب و هرلحظه بیشتر از قبل احساس می كنید كه بخش های بیشتری از این فضا را ببینید و شگفتی های جدید تری را كشف كنید. این كوچه های تنگ با دالان های تو در تو و اتصال آنها به خانه های قدیمی همسایه های مجاور، تركیبی به وجود آورده تا هم بادهای منطقه را كنترل كند و هم امنیت آنرا تامین كند. در این میان باید از صفه ها، سكو ها و راه پله های ساده و زیبایی هم عبور كنید تا در نهایت به قلعه مورچه خورت و خانه های اطراف آن برسید. دلیل ساخت این معماری پیچیده در گذشته آن بوده كه این قلعه مسكونی را در مقابل دشمنان غیر قابل نفوذ كند و از خانه های مردم و ساكنان شهر حفاظت كند. گذرگاه های اصلی قلعه مثل كوچه هایی پر پیچ و خم، بین دروازه های اصلی از شمال غربی تا جنوب كشیده شده است كه این معماری تو در تو و شگفت انگیز شناختن مسیر را برای عابران غیربومی دشوار می كند و در گذشته نیز برای عابران غیر بومی و افراد غیر محلی مسیرهایی دشوار تلقی می شده اند؛ به گونه ای كه اگر بدون همراهی یك راه بلد در آن قدم می زدند، بدون شك گم می شدند. چیدمان فضاهای خدماتی در نوع خود بسیار جالب توجه است. بازار اصلی با مغازه هایی كه از رونق گذشته حكایت دارند، در كنار حمام های زنانه و مردانه قرار گرفته كه در عین سادگی حكایت از پاكیزگی در نزد مردمان آن روزگار دارند. این حمامها در عمق زمین ساخته شده اند و آب با مهندسی قدیمی از قنات به تون و گرمخانه آنها هدایت می شده است. همچنین فضاهای مذهبی مانند مسجد و حسینیه در اطراف قلعه به چشم می خورند كه از مكان های موردعلاقه و پررفت و آمد ساكنان و مردم این شهر در اعیاد و سوگواری ها به حساب می آمدند. هر گوشهٔ این مجموعه یك معماری منحصر به فرد است. از زیبایی های این ارگ وسیع می توان به قوس ها و طاق های خشتی و تزیینات آجری بی همتایی كه بر سر دیوارهای قلعه به كار رفته اند، اشاره كرد كه صحنه هایی باشكوه را پدید آورده اند. سكنه این مكان اعجاب انگیز احتیاجی به خارج شدن از قلعه نداشتند و كلیه امكانات مورد نیازشان در داخل همین مكان به خوبی تأمین می شد.
مرمت
پس از چندین دوره بازسازی توسط شركتهای مختلف، در سالهای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نیز برخی مكانهای عمومی این بنا از جمله گذرها و دیوار بیرونی آن با نظارت سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است. در حال حاضر این بنا به تأمین بودجه بیشتر و ورود بخش خصوصی نیازمند است.
موقعیت مكانی
منطقه «مورچه خورت» با ارتفاع ۱۶۷۰ متر از سطح دریا در ۴۵ كیلو متری شمال اصفهان بر سر راه اتوبان اصلی اصفهان–تهران قرار دارد. این منطقه از شمال به میمه، از جنوب به شاهین شهر و از شرق به كوه های كركس نطنز و از مغرب به نجف آباد محدود می شود كه در حال حاضر در تقسیمات كشوری بخشی از شهرستان شاهین شهر و میمه بشمار می رود.
