سال ۲۰۰۸ از نیمه گذشته بود كه در رسانه ها اعلام شد:” سه كلیسای ایران با نامهای قره كلیسا یا تادئوس مقدس،استپانوس مقدس و مریم مقدس (زور زور) و چند بنای اطراف آنها، همراه دهكده‌ها و قبرستان به عنوان نهمین اثر جهانی ایران در یونسكو به ثبت رسید. این سه كلیسا كه از مهمترین زیارتگاههای ارامنه جهان به شمار می روند در سی ودومین اجلاس كمیته میراث جهانی سازمان یونسكو در ایالت كبك كانادا، مطرح شد و به تصویب این كمیته رسید.”
كلیسای مریم مقدس یا كلیسای زور زور(به ارمنی Ծոր Ծորի Սուրբ Աստվածածնի մատուռ - به انگلیسی Chapel of Dzordzor)، نام كلیسایی است واقع در استان آذربایجان غربی، شهرستان ماكو و در نزدیكی روستای بارون، در دهنه دره‌ای كه رودخانه زنگی مار از آن جاریست و در دامنه كوهپایه‌ای كه به یك تنگنای بسیار فشرده می‌رسد، بنا گردیده است. این كلیسا از جمله بناهای تاریخی ایران است كه در فهرست آثار ملی ایران و فهرست میراث جهانی یونسكو نیز به ثبت رسیده است؛ همچنین روستای بارون نیز به طور جداگانه در فهرست یونسكو جای دارد. در سال ۱۳۶۷ به دلیل آبگیری سد بارون، كلیسا با مصالح موجود عیناً به نقطه‌ای مرتفع‌تر در ۶۰۰ متری محل اصلی منتقل گردید.
تاریخ بنای زور زور بین سالهای ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی تخمین زده میشود و توسط اسقف اعظم كلیسای تادئوس مقدس، به نام «زكریا» از خاندان بزرگ و مالكین آن منطقه، ساخته شده و به صورت مدرسه تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی، زیر نظر اسقف «هوانس یرزنقاتسی» (یرزنگاتسی) كه یكی از مشاهیر ادب و تعلیم و تربیت ارمنیان محسوب میشود اداره می‌شد؛ او در سال ۱۳۴۱ میلادی مقیم این كلیسا بود، و به این سبب او را «زور زورتسی» (Hovanes yerznkatsi - Tsortsoretsi) نیز می‌نامند.
پاپ رهبر كاتولیكها با دنبال كردن این هدف كه كلیسای ارمنی را تحت سلطه خود درآورده و آنها را به پیروی از كلیسای كاتولیك مجاب كند پیشنهاد قبول دین كاتولیك توسط ارامنه و قبول رهبریت پاپ بر كلیسای ارمنی را به شرط كمك اروپائیان به ارامنه ارائه نمود. هتوم دوم پادشاه سیلیسیه و نیز گروهی از درباریان وی و همچنین رهبر كلیسای ارامنه (كه مقر آن شهر سیس پایتخت سیلیسیه بود) به امید دریافت كمك از اروپائیان این پیشنهاد را پذیرفتند در حالیكه این تصمیم آنها با موجی از مخالفتهای مركز مذهبی ارامنه، بخصوص در داخل خاك ارمنستان، مواجه شد. جاثلیق آناوارزتسی با هدف جلب حمایت مراكز مهم مذهبی ارامنه هیئتهایی به دیرهای تادئوس مقدس (قره كلیسا)،داتو،بجنی،گلازور و غیره فرستاده اسقفهای این مراكز را تشویق به پیروی از فرامین خود نمود ولیكن اكثر مراكز علمی و مذهبی فوق از دستور وی تمكین نكردند به استثنای اسقف وقت دیر قره كلیسا كه از فرمان جاثلیق پیروی نمود. اسقف دیر كه برادر حاكم وقت ماكو بود با قدرتی كه در دست داشت توانست در اجرای فرمان جاثلیق به موفقیتهایی دست یابد كه البته این موفقیتها زودگذر بودند. قره كلیسا برای تبلیغ دین كاتولیك میتوانست برای جاثلیق پایگاه مهمی را فراهم آورد لذا برای گسترش فعالیت ازاروپا میسیونرهای فرانسیس به این منطقه اعزام گردیدند كه در ابتدا در این دیر مستقر شده و این كار آنها با واكنش شدید ارامنه منطقه و مراكز مذهبی مختلف ارامنه ارمنستان مواجه شد.
جهت از میان بردن این تنشها و همچنین با هدف ایجاد یك مركز علمی و مذهبی برای آموزش روحانیان در جهت اشاعه فرقه كاتولیك بخصوص اینكه دو مركز علمی مذهبی مهم ارامنه یعنی گلازور و داتو در راه مخالفت با آنان تمامی تلاش خود را برای ممانعت از گسترش آن بكار گرفته بودند با همت اسقف زاكاره از سال 1298 میلادی كار ساختن كلیسای مریم مقدس در زورزور با ساختمانهای مربوطه به منظور تاسیس یك مركز علمی و مذهبی آغاز گردید. امور ساختمانی این كلیسا در سال 1314 میلادی به پایان رسیده و میسیونرهای فرانسیس به این مركز جدید نقل مكان نمودند. با تبلیغ و اشاعه این موضوع كه با قبول پاپ بعنوان رهبر كلیسای ارمنی و ادغام كلیسای ارمنی در كلیسای كاتولیك اروپائیان به كمك ارامنه آمده و آنان را از یوغ تسلط مغولها نجات خواهند داد برخی از روحانیان ارمنی نیز به مرور تحت فرمان چاثلیق در آمدند كه یكی از آنان هوانس زورزورتسی بود . وی ازفارغ التحصیلان مركز گلازور بود. هوانس مسئولیت مركز علمی مذهبی زورزور را به عهده گرفته و نقش بسیار مهمی در ارتقاء كیفیت آموزشی این مركز ایفا نمود.
به منظور كمك به او و توسعه این مركز مبلغین سرشناس فرانسیس همچون فرا بونسیوز نیز از اروپا به وی ملحق گردیدند. هوانس زورزورتسی علاوه بر اینكه یك روحانی برجسته بود خود معلم، فیلسوف، نویسنده و مترجم نیز بود و در طی سالهای فعالیت خود در مركز علمی زورزور توانست آن را به یك مركز مهم آموزشی در منطقه تبدیل كند. وی طی این سالها مقالات و كتابهای بسیاری را ترجمه نموده و كتابهای دیگری نیز در خصوص رسالت حضرت دانیال، انجیل متی و غیره به رشته تحریر در آورده است كه اكثر این كتب در مركز نگهداری كتب خطی ایروان نگهداری میشود. در سال 1317 میلادی به منظورسرعت بخشیدن به روند اشاعه دین كاتولیك در میان ارامنه پاپ دستور داد تا میسیونرهای دومینیكن در دیر زورزور مستقر شوند. مسیونرهای دومینیكن با مركزیت دیر زورزور موفق به تاسیس شش مركز دینی دیگر در مناطق ارمنی نشین آذربایجان از جمله تبریز و مراغه شدند. طی سالهای فعالیت مركز علمی مذهبی زورزور تعداد 12 روحانی از میان روحانیان فارغ التحصیل توانستند در كلیسای كاتولیك به شهرت جهانی دست یابند كه از آن جمله اند اسقف اسرائیل و اسقف هوانس كه این فرد در سال 1330 میلادی بعنوان اسقف اعظم و مسئول مركز علمی دیر كرنا كه مركز مهم كلیسای كاتولیكی در منطقه نخجوان بود را بدست آورد.
در سال 1338 میلادی و بعد ازفوت هوانس زورزورتسی این مركز علمی وسعت فعالیت قبلی خود را نداشت بخصوص بعد از اینكه میسیونرهای دومینیكن به دیر كرنا در نخجوان نقل مكان نمودند. از این رو از این تاریخ به بعد دیر زورزور به یك مركز مذهبی تبدیل گشت كه تا اوایل قرن 17 میلادی و اوج جنگهای ایران وعثمانی به فعالیت خودادامه داده و از این تاریخ به بعد بتدریج متروكه میگردد.
مشخصات بنا
پلان كلیسای مریم مقدس هم از داخل و هم از خارج صلیبی شكل بوده و دارای گنبدی 16 ضلعی با چهار نورگیر میباشد. به غیر از نورگیرهای ساق گنبد چهار نورگیر در چهار دیوار بنا شده و تنها ورودی كلیسا از سمت غربی آن میباشد. مصالح بكار رفته در كلیسا سنگ خوش تراش و ملاط میباشد. پس از تغییر مكان كلیسا به بالای بلندی مشرف به دریاچه آن را بر روی صفه ای بنا نموده و آن قسمتهایی از كلیسا را كه در محل نخست خود تخریب شده بود با استفاده از سنگهای جدید مرمت نمودند.
كلیسا بنایی تقریبا مربع شكل است با اضلاع حدود ۴ متر، ارتفاع این كلیسا از كف حدود ۷ متر است.درب كلیسا معمولا بسته است. دربی فلزی دارد كه روی آن به خط ارمنی نوشته شده زور زور و زیر این نوشته صلیبی نقش بسته است. بر روی تعدادی از سنگهای دیوار كلیسا نیز، صلیب نقش بسته است. مرمت كلیسا به دقت صورت گرفته و علی رغم زیر سازی مناسبی كه برای استحكام بنا به كار رفته است، از سنگهای قدیمی در تجدید بنا به نحو احسن استفاده شده است. سنگهایی كه متعلق به بنای اصلی نبوده با رنگ سفید متمایز شده اند.
سد منطقه
از محوطه بیرونی كلیسا می توان تاج سد بارون را دید. این سد سد مخزنی در ۱۲ كیلومتری جنوب شهرستان ماكو، بر روی رودخانه زنگمار(زنگبار) در نزدیكی روستای بارون احداث شده است. رودخانه زنگمار كه سد مخزنی ماكو بر روی آن احداث شده است از كوههای مرزی ایران و تركیه سرچشمه می گیرد و نهایتا در شهرستان پلدشت به رودخانه ارس می پیوندد. وجود دشت حاصلخیز پلدشت در پائین دست سد، این امكان را بوجود آورده تا با بهره برداری از آب سد، بالغ بر ۱۵ هزار هكتار از این اراضی از آب كشاورزی مطمئن بهره مند گردند.سد مخزنی ماكو از نوع سد خاكی، با هسته رسی است و طول و عرض تاج سد به ترتیب ۳۵۰ متر و ۱۰ متر است.
مسیر دسترسی
فاصله كلیسا تا شهر ماكو حدود ۱۳ كیلومتر است و با توجه به جاده مناسب، طبیعت منحصر به فرد و وجود دریاچه ای زیبا، می تواند گردشگران زیادی را جذب كند. در نزدیكی ماكو، روستایی به نام بارون قرار گرفته كه در كنار آن سدی با همین نام احداث شده و كلیسای زور زور در نزدیكی دیواره سد بارون و بر روی بلندی دیده می شود. وجود كلیسا و دریاچه و نمای كلی آن، فضایی شبیه به سرزمین های اروپایی رو تداعی می كند.
از شهر ماكو بسمت سد بارون حركت میكنیم. جاده سد كه در قسمت غربی شهرماكو به سمت ارتفاعات جنوبی شهر قرار دارد، برخلاف بسیاری دیگر از جاده های فرعی خارج شهر، وضعیت بهتری دارد. جاده پر پیچ و خم تا خط الراس كوه ادامه دارد. مراتع سرسبز، زیبایی خاصی به این مسیر پر خطر داده است. به تدریج كه ارتفاع می گیریم، شهر ماكو را در زیر پای خود می بینیم.شاید اولین چیزی كه نظر بینندگان را در این ارتفاع به خود جلب می كند، ابهت كوههای آرارات بزرگ و كوچك است.با رسیدن به خط الراس، با منظره ای فوق العاده در قسمت جنوبی مواجه می شویم. دریاچه ای بزرگ در میان چند دره زیبا. كلیسا را در این قسمت از منطقه و جایی در شمال دریاچه میتوان یافت. جاده آسفالته به ناگاه مسدود میشود و ادامه مسیر تنها با مجوز مخصوص از ارگان ها و ادارات ذی ربط با گذر از قسمتی كه به ظاهر مربوط به اداره تاسیسات سد است، امكان پذیر می باشد. جاده ای خاكی به سمت دریاچه می رود و عده ای كه معمولا از شهر ماكو برای تفریح به این منطقه می آیند برای رسیدن به كنار دریاچه از آن استفاده می كنند. همچنین اهالی روستای بارون نیز برای رسیدن به مزارع خود از این جاده كه تا پشت دریاچه ادامه دارد سود می برند. ولی هر چه جلوتر می رویم فاصله ما با كلیسا بیشتر می شود. ظاهرا كه تنها راه رسیدن به كلیسا همان جاده مسدود شده است ولی راه همین است و فقط باید مجوز داشت. از اینجا حدود ۵۰۰ متر در جاده آسفالته حركت می كنیم ، سپس وارد جاده خاكی فرعی كه با تابلو كلیسای مریم مقدس(زور زور) مشخص شده است، می شویم. حدود ۷۰۰ متری تا كنار كلیسا فاصله است.
توصیه مهم: از آنجا كه این كلیسا در منطقه حساس مرزی و در كنار تاج سد بارون قرار گرفته، ورود به منطقه نیاز به هماهنگی با نیروهای حفاظتی و اداره میراث فرهنگی ماكو دارد. برای كسب اطلاعات در این زمینه می توانید با شماره ۳۳۴۸۹۸۵۱- ۰۴۴، اداره كل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی تماس بگیرید.
با برنامه ریزی مناسب، گردشگران علاقه مند به میراث تاریخی میتوانند در یك روز از شهر ماكو، كلیسا زور زور، دامنه های آرارات، چشمه ثریا و یا در سفری دیگر علاوه بر كلیسا زور زور از قره كلیسا هم بازدید كنند البته مبدا سفر شهر تبریز یا ارومیه در نظر گرفته شده است. دوستانی كه قصد سفر از تهران را دارند بهتر است پس از استراحت در یكی از شهرهای آذربایجان شرقی یا غربی ، طوری برنامه ریزی كنند كه حداقل یك روز كامل را در این منطقه بمانند.
