دركتاب نگاهی به تاریخ مرند تالیف میرهدایت سیدمرندی (محقق تاریخ) نكاتی در مورد این كاروانسرا وقلعه آورده شده كه ذكر آن جهت اطلاع رسانی خالی از لطف نیست:
1- به نظر میرسد نام این منطقه و این روستا (الاكی) است و ربطی به نام (هلاكو) ندارد.
چرا كه در یك سندی كه برای حل اختلافات میان خواجه غیاث الدین محمد واولاد سلطان پیر یعقوب و سایر رعایای (كهن هرزن) در زمان ابوسعید بهادرخان (نوه هلاكو) نوشته شده ، از این منطقه با نام (اراضی الاكی) نامبرده شده است و در آنزمان كسی جرئت نداشت نام هلاكو امپراطور ایران را الاكی یا الكی تلفظ كند و یا ینویسد .
2- در منطقه هرزندات تا پای گردنۀ دره دیز حداقل سه واحد كاروانسرا وجود داشته است كه اغلب مؤلفین وگرد آوردند گان از وجود دوتای دیگر بی اطلاع بوده و به اشتباه به این كاروانسرا كاروانسرای آیراندیبی اطلاق كرده اند.
یك واحد كاروانسرا در شمال كوه و گردنه دره دیز قرار داشت كه كاروانیانی كه از سوی جلفا عصر به پای دره دیز می رسیدند، از ترس دزدان و با جگیران داخل گردنۀ ، تا صبح فردا در این كاروانسرا بیتوته می كردند.
3- كاروانسرای آیراندیبی درغرب جاده (كمی بالاتر از چشمه بَزرگان ودر 33 كیلو متری مرند قرار داشت كه حالا قسمتی از سنگ پی ها، با قیمانده وبقیه عرصه متعلق، به مزرعه تبدیل شده است و كاروانیانی كه از سوی مرند عصربه پای كوه دره دیزمی رسیدند برای اجتناب از برخورد با باج گیران شب را در آنجا اقامت می كردند.
4 - كاروانسرای الاكی در شش كیلومتری كاروانسرای آیراندیبی و 27 كیلو متری مرند قرار داشت كه اغلب مؤلفین مكان كاروانسرای 4و3 را یكی می گیرند كه اشتباه است.
كاروانسرای الاكی
تاریخ بنای این كاروانسرا رابه سال 731 هجری درزمان ابوسعید بهادر خان آخرین فرمانروای مقتدر ایلخانی می شناسند. این كاروانسرا یكی از با شكوه ترین بناهای زمان خود بوده وشاید هم بعنوان قلعه یا مقر حكومتی استفاده می شده است.
این بنای زیبا بصورت مستطیل بوده و دارای نه بارو و یك سردر عظیم و تركیبی چشم نوازی از آجر و كاشی های فیروزه ای و سرمه ای با گره های آجری تودرتو وبدیع بوده است .تكه های كاشی به نحو زیبایی در داخل گره های آجری جاسازی شده بود.
این بنا در طول دارای چندین كتیبه بوده كه دكتر جرج مایلنر باستان شناس آمریكایی از مطالعه فنی یكی از آنها كه به فارسی ولی به خط كوفی نوشته شده بود ، یاد می كند. مادام دیالوفوآ(فرانسوی) شبی در این كاروانسرا اقامت كرده و عكس نیز تهیه كرده است.
پایه های ساختمان از قطعات بزر گ سنگ سیاه ساخته شده و دیوارها یك متر ضخامت و چهار متر ارتفاع داشته است و حاشیه بالایی آن در حدود 80 سانتی متر طرح مورب پی در پی از آجر معمولی و تراش خورده ساخته شده بود.
طول بنا 65 متر وعرض آن 50 متربوده و هنوز آثار حوضی در وسط محوطه دیده می شود.
سر در بنا تا سالهای 1945 (حدود جنگ جهانی دوم ) سالم بوده ، بعد از این تاریخ قسمتی تخریب شد، اما ضلع جنوبی سر در تا سال 1370 شمسی پا بر جا بود ، حتی این قسمت نیز میتوانست زیبایی وشكوه اصلی بنا را بازبتاباند.
در این سال گویا یك تریلی و یا تراكتور موقع سرو ته كردن به پایه برخورد كرده وآنرا فرو ریخته است.
مكان كاروانسرا:
كاروانسرای الاكی در 27 كیلو متری شمال مرند در سر راه جادۀ قدیمی مرند به جلفا در دشت بسیار وسیعی به نام «دشت هلاكو» یا «الاكی» واقع است.
قلعه الاكی
در روبرو و غرب كاروانسرای الاكی تپه سنگی منفرد و تقریباً هموار و بدون پرتگاهی قرار دارد. در بالای تپه باقیمانده دیوارهای عظیم به ضخامت 4 متر به چشم می خورد كه از روی هم چیدن سنگ های بدون تراش و بدون بكار بردن ملاط ایجاد شده است.
اهالی، این قلعه را به هلاكوی مغول نسبت میدهند ولی با توجه به عدم استفاده از ملاط های مرسوم در زمان ایلخانیان این گفته ، صحیح به نظر نمیرسد و از قرائن پیداست كه این مكان حداقل 3000 ساله بوده و به دوران قبل از اسلام، دوره اورارتویی منسوب است.در كتاب ( گزارش های باستان شناسی در ایران صفحه 227 ) نیز نوشته شده است : « قلعه هلاكو در 27 كیلومتری شمال مرند و در نزدیكی كاروانسرای تیموری ایراندیبی از بناهای هزاره اول پیش از میلاد و دوره اورارتویی است ».
این قلعه ، حصار بسیار محكمی دارد كه فقط عرض آن بیش از 40/3 سانتی متر است و با لبه اره ای شكل و بدون ملات ساخته شده و هنوز هم آثار پشت بندهای دیواره ها كاملا مشهود است. در سطح مرتفع قلعه، آثاری از محل دروازه و بقایای دیوارهای داخلی نیز دیده میشود.
كشف سفال های مربوط به هزاره اول قبل از میلاد و سبك معماری قلعه و یافته های باستان شناسان، این بنا را متعلق به دوره اورارتویی می‌داند كه بعدها به دلیل موقعیت ویژه در دوره مغول هم مورد استفاده مجدد قرار گرفته است. اما امروزه و به دلیل فرسایش طبیعی و تخریب های انسانی ناشی از حفاری غیر مجاز، دچار آسیب دیدگی شده است.
این قلعه به دلیل ویژگی هایی كه داراست، با شماره 6177 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
محوطه قلعه ، توسط یغماگران آثار باستانی كنده شده و از تكه سفال های بی لعاب پراكنده در محوطه نمیتوان به قدمت قلعه پی برد.
با تعیین حریم و مرمت قلعه و مشخص شدن وضعیت كشاورزی درپایه تپه ای كه قلعه روی آن است، وضعیت كاربری قلعه هولاكو میتواند از متروكه بودن خارج شود و از آن جهت اقدامات فرهنگی بهره برداری شود.
موقعیت مكانی قلعه:
در رو برو و غرب كاروانسرای الاكی تپه سنگی منفرد و تقریباً هموار و بدون پرتگاهی قرار داردكه در بالای تپه باقیمانده دیوارهای عظیم مشاهده میشود.
(بین اهالی و مردم منطقه این كاروانسرا بنام آیراندیبی و قلعه بنام قلعه هلاكو شناخته شده است)
مكانهای نزدیك به هم در این منطقه:
علاوه بر كاروانسرا و قلعه ذكر شده، در 5 كیلومتری شمال شرقی این كاروانسرا و جاده مرند به جلفا سد قدیمی معروف به سد خضیر از دوره صفویه و یا قبل از آن نیز وجود دارد و چنین به نظر می رسد كه قلعه هولاكو، كاروانسرای مذكور و سد خضیر چراگاه امیر، با هم در ارتباط و مورد استفاده مردم بوده اند.
