یكی از جالب توجه ترین مساجد ستوندار آذربایجان كه تاریخ ساخت آن را به سال های آغازین دوره صفوی (اوایل سلطنت شاه طهماسب) نسبت می دهند، مسجدملارستم است. چوب نقش سازه اصلی را در این بنا ایفا می كند. این چوب از تنه درختان سپیدار فراهم شده كه معمولاً دارای ارتفاعی بلند و قدی راست و تنه ای صاف و یكنواخت بوده و در تمام نقاط آذربایجان رشد كرده و سهل الوصول است. به دلیل آب و هوای سرد و كوهستانی مسجد با ستون ها و دیرك های چوبی و پوشش تخت بنیاد شده است.
در این مسجد سه گروه تیرهای چوبی به كار رفته، تیرك های چوبی سقف، ستون ها و شاه تیرهای حمال كه همه تزیین شده اند. مسجد دارای دو شبستان است در شبستان اصلی 35 ستون در 5 ردیف 7تایی، و در شبستان كوچك یا بالكن زنانه 5 ستون وجود دارد. در پس این اعداد نیز رمزی نهفته است. 40 كه آن را عدد خاص پیامبر می دانند در فرهنگ عامه مسلمانان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و نماد آمادگی و كمال است. 40 فاصله میان موجودات و خداست كه باید در مسیر رشد انسان طی شود، صوفیان به خلوتی 40 روزه می روند و به گفته آگوستین 40 به كمال روزگار اشاره دارد.
اعداد مقدس در دیگر اجزا نیز جلوه گری می كنند كه در بخش تزیینات به آن اشاره خواهد شد. چهلستون های چوبی مساجد آذربایجان از جمله مسجد ملارستم بعد از یك قرن سرمشق عمارت هایی چون چهلستون قزوین و اصفهان و عمارت عالی قاپو قرار گرفت و مقدمه آغاز و شكل گیری سبك و شیوه اصفهانی گردید. این ستاوندها مظهر هنر، جمال و شگفتی است كه علی رغم گذشت سالیان سال، هنوز هم تاریخ را به موازات زمان همراهی می كند .
یك ستون مرمری كه در ایوان مسجد قرار دارد احتمالا متعلق به بنایی است كه پیش از مسجد در این مكان قرار داشته است.
تزیینات:
تزیینات مسجد ملارستم در قالب نقاشی با طرح های اسلیمی و ختایی و كتیبه ها با خطوط زیبا و ستون های مقرنس كاری شده به سطوح مسجد جان می بخشد و همچون پوستی زنده مسجد را دربر می گیرد و با معماری چنان همگن آمیخته می شود كه جزیی از آن محسوب می گردد نه زائد بر آن. به طور كلی دو نوع تزیینات چوبی را در كل بنا شاهدیم الف-مقرنس كاری، ب-نقاشی روی چوب. از آنجایی كه تزیینات فارغ از فرم و موضوع به مدد رنگ های به كار گرفته شده نیز می تواند حاوی پیام های متفاوتی باشند.
مقرنس ها:
فرورفتگی و برجستگی هایی از روی نظم و قاعده كه در بعضی موارد به صورت استالاكتیك آویزان و نوعی تزیین حجم پردازی شده است، مقرنس می باشند كه در عهد صفوی كاملاً نقش تزیینی داشته و بیشتر در سرستون ها كاربرد داشته است.مقرنس ها بر اساس یك طرح منظم هندسی كنار هم چیده یا بر روی هم كوبیده شده اند و همانند فواره آب از پایین به بالا بر حجمشان افزوده می شود و وحدت در كثرت را القا می كند كه در طی آن كلیه كثرت ها در نظمی بدیع به وحدت تبدیل می شوند. بر فراز ردیف آخر یك صندوقچه مكعب مربع شكل قرار گرفته كه بالشتك سرستون اصلی داخل آن قرار گرفته است.
نقاشی روی چوب:
اجزای چوبی سقف شامل توفال ها، تیرك ها و تیر گم كن ها هستند. توفال به باریكه تخته های پوشاننده قسمت فوقانی تیرك/ فرسب های سقف گفته می شود.تیرك ها تیرهای پوشش و تیرریزی عمودی و موازی سقف های مسطح چوبی، فرسب هستند و صندوقه های چوبی به شكل مكعب مستطیل برای پوشش كاذب بدنه قطور شاه تیرهای حمال سرتاسری را تیر گم كن گویند. همه این قسمت ها با نقوش متنوع و طرح های رنگارنگ گل و بوته های اسلیمی و ختایی و خوشنویسی تزیین شده اند. پدیده نقاشی در این مسجد دارای تنوع و زیبایی خاصی بوده كه صرفاً بر روی چوب و اجزای تشكیل دهنده پوشش مسطح سقف اجرا شده است.
بر روی تمامی سطوح سقف تزیینات غنی اسلیمی، ختایی، شاه عباسی، ترنج به صورت رنگارنگ و پر كار نقاشی روی چوب انجام گرفته است. طرح و نقش های موجود برگرفته از گل و بوته و گیاهان طبیعی و خودرو منطقه به صورت انتزاعی به كار رفته است.
كتیبه ها:
مسجد ملارستم مراغه در تزیینات چوبی خود از كتیبه ها نیز بهره مند شده است. این كتیبه ها چه از لحاظ فرمی چه از لحاظ محتوایی به ارتقا فضای معنوی بنا كمك كرده اند. خوشنویسی ها با رنگ های مشكی و به شیوه های متنوعی همچون نسخ، توقیع، ثلث و حتی نستعلیق بر جا مانده اند كه برخی به مرور زمان كمرنگ شده یا از بین رفته اند.
این مسجد در كنار میدان ملا رستم شهر مراغه كه با خیابان اوحدی فاصلة كمی دارد واقع شده و متأسفانه كتیبه ای در بنای مسجد نیست تا نام معمار و نام بانی بنا را مشخص كند.
نوع مالكیت بنا: مالكیت بنا با اداره اوقاف شهرستان مراغه می باشد.
نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا: از بنا بعنوان یك مكان مذهبی – فرهنگی استفاده می شود از جمله جهت اقامه نماز و مراسم تعزیه خوانی و قسمتی از آن بعنوان پایگاه مقاومت بسیج محله مورد استفاده قرار می گیرد.
كارهایی كه نباید انجام میگرفت: مسجد ملا رستم در ضلع جنوبی میدانی به همین نام واقع است. میدان ملارستم فضای وسیع تری بوده كه سالها پیش به بخشی از آن تجاوز شده و در آن چند مغازه ساخته شده است. سردر منتهی الیه غربی بنا كه به شیوه زیبایی گچبری شده بعلت بی توجهی در گذشته لطمات زیادی به آن وارد شده است، بخصوص گذاردن یك پنجره آهنی در زمینه ارتفاع آن برای تامین نور اتاق كوچك طبقه اول منظره آن را ناموزون ساخته است.
