در میدان نقش جهان اصفهان مهم ترین دیدنی های دوران صفویه جا خوش كرده اند و معمولا مسافران این شهر زیبا در ابتدا به همین میدان مراجعه می كنند. می توان گفت مهم ترین مسجد دوران صفوی مسجد شاه در میدان نقش جهان است؛ مسجدی كه عظمت معماری و تزئینات پیچیده و فراوان از آن، شاهكاری با اهمیت خلق كرده است. مسجد شاه با نام های دیگری چون مسجد امام، مسجد جامع و مسجد سلطانی شناخته شده و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران بوده است و بنای آن شاهكار جاویدان از معماری و كاشیكاری در قرن یازدهم هجری است. مسجد شاه در ضلع جنوبی میدان نقش جهان و در مجاورت با دیگر ساختمان های مهم دوران صفوی چون عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله قرار دارد. این مسجد با داشتن آن نمای خیره كننده، هر بیننده ای را به خود جذب میكند.
تحلیل مسجد امام اصفهان
ساخت مسجد شاه در سال 1020 ه جری قمری به فرمان شاه عباس اول و در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع گشته و به منظور تزیین میدان، در سال 1025 هجری قمری و در حالی كه هنوز مشغول پی ریزی قسمت های دیگر مسجد بوده اند، سر در نفیس كاشیكاری معرق آن را به اتمام رسانیده اند. این طور كه از تاریخ هایی كه در این مسجد ثبت شده بر می آید تزئینات نهایی و ساخت قسمت های جانبی مسجد در سال های بعد از شاه عباس اول و در دوره ی جانشین های او انجام شده است.
ساخت بنا 18 سال به طول انجامیده است و یكی از عجایب آن تكرار صدا و به اصطلاح امروزی اكوی صداست. به گونه ای كه در گذشته برای مراسم ها نیازی به هیچ دستگاه صوتی نبوده است. از دیگر شگفتی های مسجد امام اصفهان معماری خاص سرمایشی و گرمایشی آن در تابستان و زمستان، معرق كاری، كتیبه های قرآنی و پیچ غیر ملموس راهرو مسجد به داخل آن است كه وقتی وارد صحن مسجد میشوید رو به روی قبله قرار می گیرید.
مسجد جامع عباسی
در كتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» همه جا از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. كتیبه سردر مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال 1025 حاكی از آن است كه شاه عباس این مسجد را كه در كتیبه مسجد جامع نامیده شده، از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود، شاه طهماسب اهداء كرده است. كتیبه دیگری در زیر كتیبه ی اصلی دیده می شود كه در آن از معمار مسجد جامع جدید یعنی استاد علی اكبر اصفهانی و همینطور ناظر بنا تجلیل شده است. هر كدام از این كتیبه ها به دست خطاطان معروف دوره صفوی مثل محمدرضا امامی و علیرضا عباسی نوشته شده اند و برای تزئینات آن ها از كاشی كاری های هفت رنگ و معرق استفاده شده است.
معماری مسجد شاه اصفهان
معماری مسجد شاه به عنوان اصلی ترین عنصر شهر و ممیزه «شهر» و جایگاه ویژه ای در معماری و شهرسازی پس از اسلامی دارند. نقش مساجد جامع در شكل دهی كالبدی عناصر شهری دیگر همانند بازارها، معابر و ... از یك سو و عنایت ویژه ی حكام اسلامی به ساخت مسجد جامع شهر در هر دوره از سوی دیگر، سبب شده تا همواره مسجد جامع به عنوان یك نشانه شهری قابل توجه در كل شهر مطرح بوده و حائز اهمیت باشد.
میان محور سردر كه رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد كه رو به قبله است، زاویه ای پدید آمده كه معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است. معمار ایوان جنوبی مسجد در پشت هشتی را، به گونه ای چرخانده كه از هشتی میتوان میانسرای مسجد را دید ولی نمی توان مستقیم به آن وارد شد، بلكه باید از یكی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان طویل تر، آبریزگاه ها و وضوخانه جای دارد.
عالی ترین كاشیكاری مسجد در سردر ورودی آن قرار گرفته و سراسر آن با رنگ بندی های كامل آكنده از كاشی هفت رنگ و معرق است. قوس اصلی ورودی با سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب بندی شده و از داخل گلدان هایی مرمرین حجاری شده قوس را در بر گرفته است. قاب های نیم گنبد با ستارگان و پیچك های تاك فراز آمده از گلدان ها تزیین شده است. قاب های باشكوه همچون سجاده هایی كه مدخل را در برگرفته باشند با سنگ مرمر تزیین یافته اند. بقیه مسجد با كاشی های نامرغوب تر هفت رنگ آذین یافته است. در بخش بالا خانه روی سردر مسجد یك قاب كاشی معرق با نقش حیوانی دو طاووس سبز رو به روی هم وجود دارد كه در سنت های ایرانی نماد ابدیت است مانند ققنوس. در قاب كاشی های دیگر، گنجشك ها و شاخه های گل و بته در كنار هم قرار دارند؛ این نقوش یادآور بهشت و باغ های باطراوت و جاودانه آن است. عبارات "الله"، "محمد" و "علی" با استفاده از خطوط كوفی بنایی سر در را تزیین داده است. منبر این مسجد از سنگ سماق ساخته شده و 14 پله دارد كه پله چهاردهم مخصوص نشستن واعظ است. یكی از جذاب ترین قسمت های این مسجد فرامینی از دوره شاه عباس اول است كه بر روی لوح های سنگی كنده كاری و نصب شده اند.
امروزه مسجد امام اصفهان به عنوان یكی از بزرگترین آثار تاریخی شهر اصفهان مورد حفاظت و بازدید قرار می گیرد و در بهار تابستان، مراسم نماز جمعه در آن برگزار می شود.
بازدید از مسجد شاه اصفهان از ساعت 9 صبح تا 9 شب امكان پذیر است.
