موقعیت امامزاده سلطان مطهر بومهن
این امامزاده در كنار روستای بومهن در میان محوطه بزرگی كه دور تا دور آن حصاری مربوط به دوره اخیر است، واقع شده است.محوطه امامزاده از شمال و شرق به خیابان روستا و از جنوب و غرب به خانه های مسكونی محدود می شود.ورودی محوطه در جهت شرقی واقع شده است.به جهت احترام و تقدسی كه به این مكان قائل بوده اند،گورستانی از دوره صفویه تاكنون به وجود آورده اند.بعضی از سنگ قبرهای دوره صفویه به سبب عدم آگاهی روستائیان هنگام تسطیح محوطه از بین رفته و تعداد اندكی از آنها باقیمانده است.
امامزاده سلطان مطهر در سفرنامه ها و متون
این امامزاده چون در كنار روستا و دور از جاده واقع شده،در هیچ یك از سفرنامه ها و متون درباره آن صحبتی نشده است.اعتمادالسلطنه در راه سفر به خراسان به همراه ناصر الدین شاه در سال ۱۳۱۰هجری تنها اشاره ای كوتاه دارد كه:بقعه ای در بومهن هست كه از قرار مذكور از فرزندان امام موسی الكاظم(ع) می باشد.اولین بار آقای مصطفوی در اطلاعات ماهانه مطلبی كوتاه از بنا و تاریخ روی ضریح به چاپ رسانده است.سپس آقای قرا خانی به صورت اجمالی در مقاله ای تحت عنوان « دژ گلخندان و بقعه ی سلطان مطهر »در مجله بررسیهای تاریخی به بحث پرداخته است.
شرحی درباره مرقد امامزاده
داخل امامزاده قبری است كه روی آن ضریحی بسیار زیبا قرار دارد.كتیبه ای كه این قبر را به امامزاده سلطان مطهر(ع) نسبت دهد،وجود ندارد.روایتهای محلی این امامزاده را از فرزندان بلا فصل امام جعفر صادق (ع) می داند ولی در میان فرزندان امام صادق(ع)كه شیخ مفید ار آنها نام می برند،این نام دیده نمی شود.در كپی نسخه خطی كه در اختیار نگارنده قرار دادند،آمده است:مطهر و محمد و یحیی از قزوین روی به ولایت طهران نهادند چون به شهر طهران رسیدند،محمد و یحیی را شهید كردند، اما مطهر بن امام جعفر صادق (ع) روی به ولایت دماوند نهاده و بسیار جراحت به وی رسیده بود.چون به موضع بوم هند رسید،در خانه الیاس كمال نانوا فرود آمد و تا مدت چهل روز بیمار بود،به همان جراحت به جوار حق پیوست.
تعمیرات و تغییرات در بنای امامزاده
بنای امامزاده در طول زمان تغییراتی به خود دیده است.عكس چاپ شده توسط آقای قراخانی در مجله بررسیهاگواهی بر این موضوع است كه ایوانی به صورت مستطیل شكل در جهت شمالی جنوبی متصل به بنا احداث شده بود،ورود به امامزاده فقط از طریق همین ایوان میسر بوده است .اكنون این ایوان یا نماز خانه را برداشته اند و امامزاده به صورت مستقل و آزاد،شكوه و عظمت خود را همچنان به نمایش می گذارد.وضعیت بنادر عكس فوق الذكر حكایت از این دارد كه تاق نماها و گنبد با سیمان و گچ پوشانده شئه بود،ولی به مرور ایام ریخته است.
نقشه بنا
نقشه امامزاده در داخل و خارج به هشت ضلعی است.ابتدا پایه هشت ضلعی كم ارتفاعی را به وجود آورده،سپس بدنه اصلی بنا روی آن ساخته و پرداخته شد.
قسمت بیرونی
قسمت اصلی برج روی پایه هشت ضلعی قرار گرفته است.طول هر ضلع تا زیر گنبد ۴۰/۳ سانتی متر است.جرزهای اصلی بنا،ساقه بنا را شكل می دهند.ازیایه تا گنبد ۹متر است.در میان جرزها، تاق نماها(نغول)به عمق ۱۰سانتی متر دیده می شوند.زیر قوس تاق نماها در هر ضلع نورگیرهای قوس دار،دیده می شوند و بیشتر پنجره نورگیرها شكسته اند.دو دهلیز قوس دار در قسمت شمالی و جنوبی امامزاده در دو طرف درگاه ورودی كه در حال حاضر هر دو بسته شده است،به وجود آورده بودند.
درگاه ورودی
درگاه ورودی امامزاده در جهت شرقی واقع شده و دارای ارتفاعی كوتاه(۴۰/۱متر)است.بالای این درگاه علاوه بر تاق نمای اصلی، یك تاق كوچكتر دیگر نیز به عمق ۳۴ سانتی متر به چشم می خورد. به جای در اصلی،درآهنی كه هیچ تناسبی با فضای سنتی معماری امامزاده ندارد،كار گذاشته است.در اصلی به جهت ارزش هنری كه دارد به موزه ملی انتقال داده شد.
قسمت داخلی
از درگاه برج با دو پله داخل امامزاده می شوند.كف امامزاده نسبت به بیرون ، درعمق پایین تری قرار گرفته و در سال های اخیر با موزائیك پوشانده شده است. هشت ضلعی بوده و در هر ضلع تاق نماهایی به عمق ۳۷ سانتی متر و به عرض ۵۵/۱از كف تا زیر گنبد می باشد.بالای تاق نماها نوار یا قاب گچی مستطیل شكل در تمام ضلعها دیده می شود.این قاب ساده و فاقد كتیبه می باشد و آن را با رنگ آبی رنگ آمیزی نموده اند.بالای این قاب گچی،نورگیرها از داخل تعبیه شده اند.طرح هشت ضلعی را با ایجاد هشت بار بر گوشه سازی كرده و تبدیل به شانزده ضلعی شده،سپس گنبد داخلی را روی آن به وجود آورده اند.محراب امامزاده در عمق كمی در داخل دیوار با گچ ساخته شده و روبروی درگاه ورودی واقع شده است.به نظر می رسد این محراب در سالهای اخیر مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است.
تزئینات
قسمت بیرونی:در بیرون امامزاده،تاق نماها (نغول)در هر ضلع و آجر چینی ساده با بندهای عمودی،تزئینات بنا را تشكیل می دهد.ایجاد تاق نماها در نمای بیرونی و تعبیه نورگیرها در زیر تاق نماها و نیز آجر چینی منظم پیش آمده در زیر گنبد و قرار گرفتن گنبد روی آن به شیوه رگچین هشت ترك با بندهای عمودی ملاط گچی، همه اینها در نمای ظاهری امامزاده تاثیر بسزایی داشته و آنرا به زیباترین وجه به نمایش می گذارد.البته لازم به ذكر است كه سازندگان بنا،سادگی را بر تزئینات ترجیح داده اند.
قسمت داخلی:قسمت داخلی امامزاده را هنگام تعمیرات دوره اخیر با گچ سفید كاری كرده اند و به احتمال،هر گونه علائم تزئیناتی در اثر بی توجهی از بین رفته است.قاب یا نوار گچی مستطیل شكل افقی بدون كتیبه زیر گنبد كه با رنگ آبی رنگ آمیزی كرده اند و نیز شمسه ای ساده كه با قلم به صورت ابتدایی در زیر گنبد به وجود آورده اند و داخل آن را با كلمات قرآنی پر نموده اند،را می توان جزو تزئینات بنا به حساب آورد.البته لازم به توضیح است كه بنای امامزاده از جمله بناهایی است كه تزئینات داخلی آن و كتیبه آن حذف گردیده و رو به سادگی می رود كه از نمونه هایی از این بناها می توان به امامزاده عبدا…(ع)شهر دماوند و نیز امامزاده عبدا…آیینه ورزان اشاره كرد.
گنبد
گنبد امامزاده از نوع گنبدهای رك هشت ترك دو پوشه است كه به صورت رگچین كه موازی با خط افق آجر چینی انجام می گیرد، می باشد.نمای بیرونی گنبد روی آجر چینی منظم روی جرز،پیش آمده قرار گرفته است.لبه گنبد همانند آبچكانی روی جرزها پیش آمده است .در ضلع جنوبی گنبد،دریچه ای مستطیل شكل تا لبه گنبد ایجاد شده،گنبد داخلی روی پایه شانزده ضلعی قرار گرفته است.بدین صورت كه هشت ضلعی را با گوشه های باربر به شانزده ضلعی تبدیل كرده،سپس گنبد داخلی روی آن ساخته و پرداخته شده است.
كتیبه های امامزاده
داخل و خارج بنا كتیبه ای وجود ندارد.ضریح روی مرقد كه متعلق به قرن ۹ هجری است،دارای كتیبه است.
كتیبه ضریح
ضریح منبت كاری و با ارزش روی قبر تاریخ ۸۴۷ هجری را دارد.در چهار ضلع این صندوق تزئینات هندسی زیبایی به چشم می خورد .اخیرا آن را درون محفظه ای شیشه ای قرار داده اند،به طوریكه تمام قسمتهای آن را می توان مشاهده نمود .
-در حاشیه بالای ضریح ، آیه الكرسی به صورت كنده كاری همراه با نقوش گل وبته اسلیمی دیده می شود.
-در بالای ضریح در سه قسمت كتیبه زیر آمده است:«امر بعبارة هذا الصندوق المزار المتبرك الملك الاعظم جلال الدوله و الدین ملك كیومرث »-«عمل استاد حسین ابن استاد محمد نجار الكردفی تاریخ رجب المرجب سنه سبع و اربعین و ثمانمائه»
شرحی درباره بانی ضریح ؛ ملك كیومرث
ملك كیومرث كه از او به عنوان سفارش دهنده ضریح مقبره یاد شده است،یكی از حاكمان محلی نواحی منطقه دماوند بوده است،ملك كیومرث بن بیستون بن گستهم بن تاج الدوله زیار در سال ۸۰۸هجری به حكومت رویان رسید. پس از فتح رویان توسط امیر تیمور،ملك كیومرث همچنان در قلعه نور ماند .در همین هنگام اسكندر شیخی ، قلعه فیروزكوه را از آن خود كرده و طغیان نمود.از طرف امیر تیمور دو نفر از امیر زادگان به نامهای امیرزاده رستم بن عمر و امیر سلیمان شاه مامور شدند و به قلعه نور،جایی كه ملك كیومرث بود،حمله بردندو ملك كیومرث را كه با اسكندر شیخی دشمنی داشت،اسیر نمودند و به حیله پیش اسكندر شیخی فرستادند، ولی او از این موضوع مطلع شد و ملك كیومرث را آزاد نمود،و او به شیرازرفت، در آنجا طرفدارانی داشت،با آنان دوباره برای فتح قلعه نور حركت نمود.ملك با حیله وارد قلعه شد و با طرفداران خود در قلعه و در یك فرصت مناسب به كوتوال قلعه حمله برد و او را كشت و قلعه را به تصرف خود درآورد.پس از آن مذهب شیعه را انتخاب كرد و در گسترش آن نقش بسزایی را ایفا نمود و با سپاه خود دژ طبرك ری و بسطام و سمنان را به تصرف درآورد.پس از او پسرش ملك كاووس جانشین پدر شد.
كتیبه های سنگ قبرهای حیاط امامزاده
در حیاط امامزاده نیز سنگ قبرهایی از دوره صفویه به چشم می خورد.
-سنگ قبر شیخ صفا
-هذا قبر السعید صفا بن شیخ الی غفرا…لهما فی تاریخ شهر صفر سنه(۹۵۹هجری)
سنگ قبر شیخ ابراهیم
وفات مرحوم مغفور الی رحمه ا…شیخ ابراهیم بن شیخ طالب فی تاریخ شهر محرم سنه سته و ستین و تسمعمائه(۹۶۶هجری)
در حاشیه سنگ قبر آمده است:
«دریغا كه بی ما بسی روزگار بروید گل و بشكفد نوبهار»
سنگ قبر قلی آقا
«وفات المرحوم قلی آقا ابن علی آقا قارونی فی سته ثلاثین الف»(۱۰۳۶هجری)
مقایسه و نتیجه گیری
برج آرامگاهی امامزاده سلطان مطهر(ع)از بناهای باارزش و باشكوه اواخر قرن۸هجری است كه از لحاظ نقشه و ساختمان به سبك بناهای متداول و هم عصر خود در منطقه شمال ایران ساخته و پرداخته شده است.وبا بناهایی چون امامزاده عبدا…آیینه ورزان،امامزاده قاسم گلخندان،امامزاده ابراهیم بابلسر و برج سلطان در بابل و نیز با امامزاده جعفر قم و امامزاده كمال فارسجین همدان قابل مقایسه است.طرح هشت ضلعی در داخل و خارج و ابعاد نغول (تاق نماها)در نمای ظاهری،گنبد رك هشت ترك ،تاق نماهای داخلی،پرهیز از تزئینات و حذف كتیبه و رو به سادگی داشتن از ویژگیهای مقبره ی برجی امامزاده سلطان مطهر(ع)است كه بناهای فوق الذكر و در اكثر بناهای اواخر قرن ۸هجری می توان پیدا كرد.اگر چه بنای مورد بحث دارای كتیبه نیست ولی با توجه به ویژگیهای ذكر شده و مقایسه با بناهای مشابه كه تاریخ ساخت اواخر قرن۸ و اوایل قرن۹را دارا هستند،بنای سلطان مطهر (ع)را می توان از بناهای زیبا و با شكوه اوایل قرن ۹هجری در منطقه دماوند به حساب آورد.