موزه محرم (خانه دكتر صحتی) تبریز

موزه محرم تبریز، نخستین موزه مردم‌شناسی محرم در ایران و یكی از جاهای دیدنی تبریز به حساب می‌آید كه بخشی از نشانه‌های نمادین مراسم و آیین‌های ماه محرم در آذربایجان شرقی در آن به نمایش درآمده است. از جمله آثار موجود در موزه می‌توان به مجسمه ذوالجناح، انواع طوق، پرچم، گهواره‌های كوچك نذری، چراغ و شمع، ابزار و نوشته‌های مربوط به سوگواری و تعزیه خوانی و نقاشی‌های قدیمی و بیرقی با شمایل حضرت علی (ع) اشاره كرد. موزه محرم كه در محل خانه دكتر صحتی قرار دارد، در تاریخ هشت خرداد ۱۳۷۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

موزه محرم تبریز كجاست؟

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، تبریز، انتهای خیابان شهید مطهری یا همان راسته كوچه، كوچه‌ شهید گوگانی، پلاك ۲۲ (نمایش روی نقشه )

موزه محرم در انتهای خیابان شهید مطهری، نبش ایستگاه آتش‌نشانی، داخل كوچه شهید احمد گوگانی، پلاك ۲۲ قرار دارد.

مسیر دسترسی به موزه محرم تبریز

برای دسترسی به موزه محرم تبریز باید به خیابان جمهوری اسلامی یا شریعتی بروید. از آنجا مسیر را ادامه دهید تا به میدان راسته كوچه برسید. در ادامه به‌سمت شمال حركت كنید. پیش از رسیدن به پل رودخانه، كوچه‌ گوگانی یا احمدی را در سمت راست خود خواهید دید. ترجیحا خودروی خود را داخل خیابان اصلی پارك كنید و پیاده وارد كوچه شوید. بهترین مكان برای پارك خودروی شما، پاركینگ پاساژ مشروطه است كه در خیابان مطهری قرار دارد.

معرفی موزه محرم تبریز

موزه محرم از جاذبه های گردشگری اذربایجان شرقی  به شمار می‌رود كه در یكی از خانه‌های تاریخی تبریز موسوم به «خانه صحتی» واقع شده است. این خانه كه در زمان حیات مرحوم دكتر «ابوالقاسم صحتی» به‌عنوان حسینیه به كار می‌رفت و محل برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم بود، اكنون آثاری در ارتباط با مراسم و آیین‌های عاشورا و محرم را در خود جای داده است.

هدف از تشكیل این موزه، نمایش جاذبه‌های مادی و نمادین محرم است كه تنها هنگام عزاداری این ماه به كار می‌روند و باقی روزهای سال در علم خانه‌ها و انبارهای تكایا و مساجد نگهداری می‌شوند. این نمادها نشانه‌ای از مظلومیت سرور و سالار شهیدان كربلا هستند و به‌نوعی حادثه كربلا را تداعی می‌كنند؛ ضمن اینكه به بخشی از تاریخ و فرهنگ مناطق مختلف آذربایجان شرقی در ایام محرم، به‌خصوص تاسوعا و عاشورای حسینی اشاره دارند.

بی‌تردید در هریك از این عزاداری‌ها، از نمادها و نشانه‌هایی استفاده می‌شود كه مفهوم و پیشینه تاریخی آن‌ها می‌تواند برای مردم مناطق مختلف كشور و جهان جذاب باشد.

آثار موزه محرم تبریز

در ورودی حیاط موزه، مجسمه ذوالجناح، اسب امام حسین (ع) قرار گرفته است. در طبقه اول موزه می‌توانید شاهد انواع طوق، پرچم، گهواره‌های كوچك نذری، چراغ و شمع باشید. در صورتی كه به طبقه دوم بروید، با ابزار و نوشته‌های مربوط به سوگواری و تعزیه‌خوانی و نقاشی‌های قدیمی به‌كاررفته در آیین سنتی پرده‌خوانی مواجه خواهید شد. از دیگر آثار موزه می‌توان به كاسه مسی با قلم‌زنی نام چهارده معصوم (ع)، تبر زین و كشكول مورداستفاده در مراسم پرده‌خوانی و بیرقی با شمایل حضرت علی (ع) و... اشاره كرد.

طوق ها و علم ها

در این موزه انواع طوق‌های مراسم عزاداری نیز در معرض نمایش قرار دارد. «طوق» واژه‌ای تركی به‌معنای بیرق است كه از یك تیغه به نام سرتوغ و زبانه فولادی بلندی تشكیل می‌شود و روی صندوقچه فلزی كوچك و ضریح‌مانندی بر پایه چوب یا فلز به‌شكل چلیپا قرار می‌گیرد. ۱۰ طوق و علم از روستاهای مختلف آذربایجان شرقی در موزه محرم نگهداری می‌شود كه نوع و مراسم مربوط به آن‌ها، نشانگر گوناگونی و تنوع آیین عزاداری در این استان هستند. قدمت هیچ یك از علم‌های موجود در موزه محرم كمتر از ۵۰ سال نیست و قدیمی‌ترین آن‌ها از محله بازار اهر به اینجا منتقل شده كه مربوط به سال ۱۲۴۳ هجری قمری است.

علم دستمالی متعلق به روستای اسفنجان اسكو، طوق عزاداری روستای خشكناب هریس، طوق عزاداری روستای تازه‌كند هریس، علم عزاداری روستای لیوارجان جلفا و دو علم موسوم به حضرت عباس از روستاهای زاویه و سیه سران شهرستان جلفا، تعدادی از طوق‌ها و علم‌های این موزه را تشكیل می‌دهند.

تشت‌ های مراسم تشت‌ گذاری

در مراسم تشت‌گذاری، مردمان محلی تشتی را به یاد مشك حضرت عباس (ع) پر از آب می‌كنند. این آب نماد آب رود فرات است. سپس این تشت را محل به محل می‌گردانند تا دوباره به مسجد یا حسینیه برسد. پس از اتمام مراسم، در آخر شب، آب را بین حاجت‌مندان پخش می‌كنند تا حاجت‌روا شوند.

ظروف حسینیه‌ های مختلف

در بخشی از موزه، ظروف هیئت‌های مختلف و همچنین حسینیه خانه دكتر صحتی در معرض نمایش قرار گرفته است كه همگی قدیمی هستند. در بخشی دیگر نیز می‌توان سماور‌های زغالی قدیمی را دید كه سالیان سال در هیئت‌های مختلف استفاده شده‌اند.

تصاویر مراسم عزاداری و ابزار شبیه خوانی

روی در و دیوار این موزه، تصاویری از عزاداری‌های حسینی به چشم می‌خورند كه به سالیان قبل تعلق دارند. علاوه بر این، پرده‌های مخصوص پرده‌خوانی و نقالی نیز روی دیوارها آویزان شده است كه برای هر بازدیدكننده‌ای جذابیت دارند. همچنین لباس‌ها و زره‌‎هایی كه برای تعزیه استفاده می‌شد، در كنار این پرده‌ها به نمایش درآمده است. 

ساز‌های مراسم محرم

در ایام محرم، صدای سازهای مختلفی مثل قره نی، سنج، طبل و... از هر گوشه‌وكنار همه شهرهای آذربایجان شرقی به گوش می‌رسد. به همین دلیل سازهای قدیمی كه در مراسم عزاداری دوره قاجار و پهلوی كاربرد داشتند، در این موزه جمع‌آوری شده‌اند.

درباره خانه صحتی

خانه صحتی یكی از خانه‌های تاریخی و فرهنگی شهر تبریز است كه به آقای «ابوالقاسم صحتی» تعلق داشت. پس از فوت ایشان، وارثان او خانه صحتی را در اختیار اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌ شرقی قرار دادند. این خانه ۴۰۹ متر مربع مساحت دارد و معماری آن به اواخر دوره قاجار نسبت داده می‌شود.

خانه صحتی در اوایل دوره پهلوی به‌‌عنوان حسینیه مورد استفاده بود و هم‌اكنون نیز ۱۲ روز اول ماه محرم به رسم گذشته پذیرای عزاداران حسینی است. طی چند سال اخیر، طبقه‌ زیرین موزه محرم برای برنامه‌های ماه محرم مانند مراسم تلاوت قرآن، سخنرانی، عزاداری و روضه‌خوانی به كار می‌رود.

این بنا در سال ۱۳۷۸ شمسی تحت شماره ۲۳۳۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و پس از مرمت و استحكام‌بخشی آن توسط كارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، در سال ۱۳۸۷ به‌عنوان موزه مردم‌شناسی محرم مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

بخش‌ های مختلف خانه صحتی

آنچه پیش از ورود به موزه محرم تبریز (خانه دكتر صحتی) خودنمایی می‌كند، نما و سردر آجری زیبای آن است. در بخش ورودی، دو در مختلف وجود دارد كه در شرقی خانه كاملا مسدود شده است و تردد از در غربی صورت می‌گیرد. برخی تصور می‌كنند كه این دو در، به دو خانه مختلف تعلق دارند؛ گرچه سردر یك‌پارچه آجری آن، صحت این امر را رد می‌كند.

بلافاصله پس از ورود، به واسطه یك هشتی و چند پله گرد و قدیمی، وارد حیاط خواهید شد. این خانه شامل سه طبقه در بخش شمالی ساختمان می‌شود. علاوه بر این سه طبقه، زیرزمین بسیار بزرگی در این خانه وجود دارد كه در دل خود یك حوض‌خانه، انباری و سردابه را جای داده است. راه‌پله‌ای پشت حوض‌خانه قرار دارد كه اهالی خانه از آن برای تردد به طبقه همكف استفاده می‌كردند.

افراد خانواده دكتر صحتی در طبقه همكف ساكن بودند. راه‌پله بسیار بزرگی در مركز خانه قرار گرفته است كه به طبقه اول راه دارد. طبقه دوم از سالنی بسیار بزرگ تشكیل می‌شود كه در دو طرف آن دو اتاق اختصاصی وجود دارد. از این فضا برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد.

دكتر ابوالقاسم صحتی چه كسی بود؟

دكتر ابوالقاسم صحتی یكی از پزشكان بنام دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بود. او در شغل خود توانایی زیادی داشت و بسیار مردم‌دار بود؛ به همین دلیل مردم شهر برای او احترام قائل بودند. او همچنین ارادت ویژه‌ای به امام حسین داشت و در ۱۰ روز اول محرم، حیاط خانه خود را به حسینیه تبدیل می‌كرد. برخی بر این باور هستند كه او نذری بر گردن داشت و برخی دیگر می‌گویند كه این كار را تنها به‌خاطر علاقه قلبی خود انجام می‌داد.

پس از فوت دكتر صحتی، این خانه به پسر وی پروفسور غلامعلی صحتی به ارث می‌رسد. او نیز جا پای پدر خود می‌گذارد و وصیت می‌كند كه پس از او، همیشه در دهه اول محرم، حیاط خانه را تبدیل به حسینیه كنند. جالب است بدانید كه این خانه به میل قلبی وارثان قانونی به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد؛ به این شرط كه مراسم عزاداری امام حسین در تمام ۱۰ روز محرم در این خانه برگزار شود.

بهترین زمان بازدید از موزه محرم تبریز

بهترین زمان بازدید از موزه محرم تبریز (خانه دكتر صحتی)، در دهه اول محرم است؛ چراكه می‌توانید عزاداری سنتی مردم تبریز را از نزدیك مشاهده كنید. البته توجه داشته باشید كه معمولا در این ایام خانه دكتر صحتی بسیار شلوغ می‌شود.

نكات بازدید از موزه محرم تبریز

• موزه محرم تبریز از ابتدای تاسیس تاكنون رایگان بوده است.
• این موزه در همه ایام سال حتی روزهای محرم بدون تغییر روال كاری از ساعت هشت تا ۱۵ پذیرای بازدیدكنندگان و عزاداران امام حسین (ع) است. بازدید از این خانه در روز‌های جمعه امكان‌پذیر نیست.
• مسجد جامع تبریز، بازار تبریز و موزه مشروطه از جمله جاذبه‌هایی هستند كه در نزدیكی موزه محرم قرار دارند.