قلعه كنگلو یا دژ كنگلو یكی از مكان های دیدنی سوادكوه و از دور افتاده‌ترین و آبادترین قلعه‌های منطقه است و در ۲۰ كیلومتری جنوب شرقی دوآب، شرق شهر پل سفید و در اراضی دهستان راستوپی و خطیركوه، نزدیك روستای كنگلو جای دارد. بلندای این دژ از تراز دریا ۱۸۱۱ متر است. نمای خارجی دژ را یك باروی عظیم سنگی تشكیل می‌دهد كه در قسمت میانی و طرفین آن، برج‌های دیده‌بانی تعبیه شده‌است. فضای داخلی این قلعه با توجه به بقایای آن، مدور و در دو طبقه ساخته شده بود كه قسمت عمده آن از بین رفته و در حال ویرانی است. عمده مصالحی كه در ساختمان قلعه به كار رفته عبارتند از: سنگ لاشه با ملات آهك و سنگ ریزه.
از جاده خطیركوه – دوآب می توانید به قلعه كنگلو دسترسی داشته باشید قسمت های اولیه جاده آسفالته و بقیه خاكی است در سمت چپ با عبور از پل سیمانی جدید الاحداث راه پر پیچ و خم و صعب العبور روستای كنگلو (كنگله لی = زنبور) منشعب می شود كه طول آن ۱۶ كیلومتر است. در فاصله یك كیلومتری جنوب این روستا در ارتفاعی پایین تر، قلعه كنگلو قرار دارد كه به تعبیر استاد دكتر منوچهر ستوده به دو بازوی گشوده ای می ماند كه واردین را به خود می خواند. از دید من چون عقابی است سرخ گون با بال های گسترده كه از آشیان خود محافظت می كند.
نمای خارجی قلعه را یك باروی عظیم سنگی تشكیل می دهد كه در قسمت میانی و طرفین آن، برج های دیده بانی تعبیه شده است. فضای داخلی این قلعه با توجه به بقایای آن، مدور و در دو طبقه ساخته شده بود كه قسمت عمده آن از بین رفته و در حال ویرانی است. عمده مصالحی كه در ساختمان قلعه به كار رفته عبارتند از؛ سنگ لاشه با ملات آهك و سنگ ریزه. با توجه به وضعیت معماری و سفال ها، می شود احتمال داد كه این قلعه در دوره ساسانی یا اوایل عهد اسلامی، به تقلید از شیوه معماری دوره ساسانی بنا شده است. هرچند اثبات این مطلب نیار به بررسی و كاوش بیشتر دارد.
قلعه كنگلو زمانی در سه طبقه احداث شده بود اما با توجه به از بین رفتن بخش اعظمی از معماری طبقه سوم، كار كاوش در فضاهای طبقه دوم به روش ارگانیك آغاز شد. در این طبقه سه فضا، یكی در وسط به شكل مستطیل و دو دیگر به شكل نیم دایره در دو طرف آن كشف شد و حفاری آن ها تا روی كفی از جنس ملات گچ كه در نتیجه پر نمودن طبقه اول احداث شده است، ادامه یافت. عناصر معماری مكشوف شامل دیوارهای جدا كننده، طاق و قوس پنجره، طاقچه و ورودی‌ها، با چسباندن شماره‌های لوكس و شناسه‌های عمق و لایه مستند‌سازی و سپس اطلاعات و شناسنامه هر یك از عناصر پس از برداشت‌های فنی، مرقوم شده در كنگلو نشانه‌هایی مانند اشیایی با علائم میتراییسمسی یافته شده كه نشان می دهد این مكان نیایشگاه مهر (میترا) بوده است.
بعضی نیز به علت یافته شدن چربی در این مكان؛ عقیده دارند این قلعه نیایشگاه آناهیتا (الهه آب) بوده‌است. قلعه با مساحتی حدود ۳۰۰۰ متر بر فراز تپه ای مخروطی و منفرد به صورت شمالی – جنوبی بنا شده است. ارتفاع این تپه در سمت شمال نسبت به دامنه خود با شیب ۴۰ درجه حدود ۱۰۰ متر و از جنوب با شیب ۹۰ درجه و گاهی با شیب منفی منتهی به دره ای می شود كه عمق آن حدود ۳۵۰ متر است. از ضلع جنوبی قلعه به سبب اشرافی كه بر كیلومترها چشم انداز خود دارد می توان منطقه را كنترل كرد. این دره راه صعب العبوری به شهمیرزاد و سمنان دارد. از این رو می توان پذیرفت كه قلعه از موقعیت استراتژیك حساسی برخوردار بوده است. روبروی همین ضلع، آن سوی دره، كوه قدمگاه باارتفاعی حدود ۱۰۰۰ متر قد برافراشته كه به صورت دیواره ای طبیعی ، منطقه را دربر گرفته است و حراست می كرد. دو سوی دیگر قلعه هم با شیب تند به دامنه های خود منتهی می شود.
از دیگر جاذبه های طبیعی و تاریخی این جاده منتهی به شهمیرزاد و سمنان (جاده خطیركوه) می توان به غار اسپهبد خورشید در آغار این جاده و آبشار روزیه در ادامه مسیر یاد كرد
اگر در زمستان می خواهید به قلعه كنگلو بروید حتما زنجیر چرخ و در تابستان كرم ضدآفتاب، كفش مناسب كوه نیز به همراه داشته باشید برای رسیدن به قلعه كنگلو حدود ۴۰ دقیقه پیاده روی در كوه نیاز است
آدرس: خطیركوه، روستای كنگلو
دژی از جنس سنگ و گچ
توفیق درباره نوع معماری قلعه كنگلو نیز می‌گوید: «این قلعه مربوط به دوره ساسانی است و مصالح به‌كار رفته در آن از جنس سنگ و گچ نیم‌كوب دلیل محكمی بر این ادعاست.»
اندود گچ با خاكی كه دارای اكسید آهن است نمای سرخ‌رنگی به دژ كنگلو داده است كه البته در دهه اخیر به دلایل تغییرات آب و هوایی و دخل و تصرف انسانی در طبیعت و اقلیم منطقه، كمی از این سرخی كاسته و دگرگون شده است.
این باستان‌شناس در پاسخ به این پرسش كه آیا در كاوش‌ها به كشفیات خاصی برخورد كرده‌اید، می‌گوید: «یك نگین انگشتری پیدا شد كه واژه فرحی به معنی خوشبختی و شادكامی روی آن به وضوح قابل رویت بود و نكته جالب‌تر دیگر این است كه خط راس قلعه كنگلو دقیقا با وسط رشته‌كوه «خرو نرو» تنظیم شده و با توجه به پلان و فرم خاص این دژ، این گمانه وجود دارد كه از این منطقه برای كاربرد نجومی و بررسی‌های اخترشناسان و محققان استفاده می‌شده است.»
كنگلو یعنی زنبور
توفیق درباره علت نامگذاری این قلعه می‌افزاید: «كنگلو در زبان محلی مازندرانی به كنگلی هم معروف است و كنگلی در زبان مازندرانی به زنبور گفته می‌شود و شاید به دلیل اینكه كندوی زنبور عسل همیشه یادآور و الهام‌بخش دژ و قلعه است، قلعه كنگلو هم اینگونه تشبیه و نامگذاری شده است.»او ادامه می‌دهد: «همچنین واژه «لی یا لو» در زبان مازندرانی به معنی غار یا شكفت است مانند اسامی غارهای پلنگ لی، دیولی، زِلی و... كه در البرز دیده می‌شوند.»
از آریم تا شهریار
این پژوهشگر به قرارگیری قلعه كنگلو در دره آریم اشاره می‌كند و می‌گوید: «در وجه تسمیه نام «آریم» به شهر «آرِم خواست» در متون جغرافیایی برمی‌خوریم كه ریشه ساسانی دارد و در كوه قارِن قرار داشته است.
قلعه كنگلو؛ عقاب مازندران
در قرن سوم وقتی اعراب بر آل قارِن غلبه می‌كنند، حكومت این كوهستان به شهریار باوندی واگذار می‌شود و نام كوه به شهریاركوه تغییر می‌یابد.»
این باستان‌شناس با اشاره به مرمت موردی قلعه كنگلو در اوایل دهه ۹۰ نیز تاكید می‌كند: «در حال حاضر شكافی طولی روی برج مركزی آن ایجاد شده كه متاسفانه به دلیل برداشت داربست‌های فلزی كه تا چندی پیش اثر را نگاه می‌داشت، با كوچك‌ترین رانش و زمین‌لرزه، خطر ریزش، این معماری بی‌نظیر را تهدید می‌كند.»
قلعه كنگلو و دژ اسپهبد خورشید در استان مازندران جزء آثار فاخر و بی‌نظیر ایران محسوب می‌شود اما متاسفانه به دلیل بی‌توجهی و كوتاهی در نگهداری و مرمت، این آثار در معرض تهدید و تخریب قرار دارند.
