میدان توپخانه كه با نام‌های میدان امام خمینی و میدان سپه نیز شناخته می‌شود، میدانی تاریخی در مركز شهر تهران است. این میدان در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی در دوره ناصرالدین شاه و به دستور امیركبیر ساخته شد و ساختمان‌های گرداگرد آن بارها تخریب و نوسازی شده‌اند. میدان توپخانه از گذشته‌های دور مركز حمل و نقل و ترافیك شهر تهران و همچنین محل گردهمایی‌های اعتراضی و اعدام برخی از محكومان نامی بوده است. این میدان از خاطره‌های سه دوره تاریخی قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم را با خود یدك می‌كشد و بیشتر تغییرات در همین سه دوره رخ داده‌‌اند.
میدان توپخانه به خیابان‌های بسیار مهم و پر رفت و آمدی متصل است و تعدادی از جاهای دیدنی تهران در نزدیكی آن قرار دارند. این میدان از شمال شرق به خیابان لاله‌زار، از شمال غرب به خیابان فردوسی، از غرب به خیابان امام خمینی (ره)، از شرق به خیابان امیركبیر، از جنوب شرقی به خیابان ناصرخسرو و از جنوب غربی به خیابان باب همایون منتهی می‌شود. میدان توپخانه در محدوده منطقه ۱۲ شهرداری تهران جای گرفته است.
مسیر دسترسی به میدان توپخانه
- مترو: بهترین راه برای دسترسی به میدان توپخانه را می‌توان استفاده از مترو دانست. ورودی و خروجی ایستگاه مترو امام خمینی (ره) كه تقاطع خط یك و دو مترو است، در ضلع جنوب غربی و شمالی این میدان قرار دارد.
- اتوبوس: در صورت تمایل می‌توانید از اتوبوس‌هایی استفاده كنید كه به این میدان و پایانه‌های اطراف آن مثل پایانه فیاض‌بخش و پایانه قورخانه تردد می‌كنند.
- تاكسی: از نقاط مختلف شهر نظیر پایانه تاكسی میدان آزادی نیز برای این میدان تاكسی در نظر گرفته شده است.
معرفی میدان توپخانه
میدان امام خمینی (ره) كه پیش از انقلاب اسلامی با نام‌های «میدان توپخانه» و «میدان سپه» شناخته می‌شد، نام میدانی تاریخی در مركز شهر تهران است كه در دوران حكومت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. این میدان به دستور امیركبیر در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی بنا شد و مردم ایران از همان زمان شاهد وقایع تاریخی زیادی مثل تجمع‌های اعتراضی و اعدام بعضی از محكومان بوده‌اند. از جمله تجمع‌های مهم در این میدان می‌توان به گردهمایی طرفداران ملی‌شدن صنعت نفت در این میدان اشاره كرد.
گویا نام میدان در زمان امیركبیر انتخاب شد و به‌دلیل آنكه جایی برای ابزار و آلات جنگی بود، آن را میدان توپخانه نامیدند. در دوره رضاشاه، نام میدان به میدان سپه تغییر كرد و تندیس او در وسط میدان گذاشته شد؛ زیرا او زمانی لقب سردار سپه داشت.
بلندترین ساختمان اطراف این میدان ساختمان مخابرات است كه توسط وزارت پست و تلگراف و تلفن در دوره پهلوی دوم احداث و جایگزین ساختمان زیبای تلگراف‌خانه شد. این میدان همچنان یكی از پر رفت و آمدترین میدان‌های تهران است و بدون شك علاقه‌مندان بازی‌های كامپیوتری، مغازه‌های فروش لوازم بازی و در گذشته فروش نوارهای كنسول‌های سگا و میكرو و بازی‌های پلی‌استیشن را می‌شناسند و به یاد می‌آورند.
طرح ساماندهی میدان امام خمینی در مردادماه سال ۱۳۹۳ هجری شمسی در شورای شهر تهران به تصویب رسید كه شامل جداسازی سطوح خدماتی، ترافیكی و پیاده‌راهی می‌شود. ضمن اینكه قرار است، بناهای تاریخی آن در ضلع غربی و جنوب غربی و شرقی نمایان شوند.
تاریخچه میدان توپخانه
میدان توپخانه دارای عرضی حدود ۱۱۰ متر و طول تقریبی ۲۲۰ متر به‌شكل مستطیل است كه دقیقا از تناسب توصیه شده در دوره رنسانس و باروك پیروی می‌كند. این میدان از بدو احداث، مركزی برای تجمع، آتش‌بازی، مشق و رژه نظامی و همچنین اعدام محكومان بود.
امیركبیر در سفر به روسیه با فضاهای نوین شهری آشنا شد و با دیدن میدان شهر سن‌پترزبورگ و نقشی كه در سازماندهی فضاهای شهر داشت، به فكر افتاد تا در تهران نیز چنین فضایی با كاركردهای نوین بسازد. به این ترتیب، اندیشه ساخت میدان توپخانه در ذهن او شكل گرفت. كار ساخت میدان توپخانه در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی (۱۲۸۴ هجری قمری) به دستور او در زمینی مستطیلی‌شكل و در بیابان شمالی میدان توپخانه قدیم (میدان ارگ كنونی) آغاز شد. معمار میدان، محمد ابراهیم خان آذربایجانی، دایی كامران میرزا بود. كار ساخت میدان ۱۰ سال طول كشید و در سال ۱۲۵۶ هجری شمسی به دستور اعتمادالسلطنه پایان گرفت. این خیابان در اوایل حكومت رضا شاه پهلوی، به مناسبت ورود ملك فیصل اول، پادشاه كشور عراق به تهران تمیز و آسفالت شد.
در گذر زمان ساختمان‌های گوناگونی در این میدان بر پا شد كه از مهم‌ترین مراكز دولتی به شمار می‌رفتند. در آغاز در سه سمت شمال، جنوب و غرب میدان، اتاقك‌های دو اشكوبه‌ای برپا شد كه اشكوب نخست برای مهمات جنگی و اسلحه بود و اشكوب دوم و سوم شامل اتاق‌هایی برای سربازان می‌شد. در بخش شرقی میدان نیز ساختمانی برای درباریان ساختند. در میانه میدان حوض بزرگ سنگی با فواره‌ای بلند جای گرفت كه از باغچه‌ای سراسری برخوردار بود. جالب اینكه نرده‌های دور باغچه از تفنگ‌های از كار افتاده بودند.
پس از تخریب این بناهای یكنواخت و منظم اولیه، در سمت غرب میدان ساختمان نظمیه و در ضلع شرق آن ساختمان بانك شاهی ایران بر پا شد. سپس در ضلع شمالی میدان، ساختمان اداره بلدیه (ساختمان شهرداری) قد علم كرد و پس از آن نوبت به ساخت تلگراف‌خانه در جنوب میدان رسید. كریم بوذرجمهری، شهردار تهران به تقلید از یكی از میدان‌های سن‌پترزبورگ روسیه، در بخش جنوبی میدان توپخانه سازه‌ای بلند و گنبددار برای اداره تلگراف ساخت.
در ادامه تجدید بنای ساختمان نظمیه در دستور كار قرار گرفت و سپس در ضلع جنوب‌غربی میدان، اداره عبور و مرور (راهنمایی و رانندگی) ساخته شد. بعدها به‌جای بنای نخستین بانك شاهی، ساختمان جدید بانك بازرگانی (بانك تجارت كنونی) احداث شد. از تغییرات دیگر پیرامون میدان توپخانه می‌توان به تخریب ساختمان تلگراف‌خانه اشاره كرد كه به‌جای آن، ساختمان بلندمرتبه وزارت پست و تلگراف و تلفن بنا شد.
ساختمان بلدیه در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۷ هجری شمسی به دستور شهردار وقت تخریب شد و در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ هجری شمسی طرح بازسازی و احیای این عمارت ارزشمند مطرح و از سال ۹۴ عملیات احداث پروژه با نام خانه شهر كلید خورد. طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار شد تا ساختمان بلدیه مانند ساختمان اولیه آن باشد.
شواهد تاریخی در تهران نشان می‌دهد كه میدان توپخانه سه دوره دگرگونی را پشت سر گذاشته و در هر دوره، ساختمان‌ها و بناهای آن تخریب و ساختمان‌های تازه‌ای به‌جای آن‌ها بر پا شده است. با این وجود، سیمای تاریخی این میدان با بنای تلگراف‌خانه كه از نظر معماری به میدان حسن‌آباد تهران شباهت دارد، بیش از سیمای دیگر دوره‌ها در یادها مانده است.
در حال حاضر پروژه پلازای امام خمینی در این میدان در دست اجرا است كه شامل مساحتی به بزرگی ۴,۹۲۵ متر مربع می‌شود. احیای ساختمان بلدیه با نمای قبلی خود، یكی از اقدامات این پروژه به حساب می‌آید. بام سبز و ایجاد فضایی برای تردد عابران پیاده از ویژگی‌های پلازای امام خمینی است. طبق برنامه، بیش از چهار هكتار میدانگاه شهری ایجاد می‌شود و میدان امام خمینی دوباره به شخصیت و اصالت خود برمی‌گردد.
اتفاقات تاریخی میدان توپخانه
در اوایل احداث میدان توپخانه، چند عراده توپ غنیمتی شاه عباس صفوی از پرتغالی‌های جزیره هرمز در آن قرار داشت. شاه عباس پرتغالی‌ها را از خلیج فارس بیرون كرد و توپ‌هایی را كه به غنیمت گرفته بود، با خود به پایتختش اصفهان آورد؛ اما مشخص نیست كه چگونه این توپ‌ها سر از تهران درآورند. در زمان ناصرالدین شاه، توپ‌ها را به نشانه رویدادی مهم در تاریخ ایران و یادآوری پیروزی ارتش ایران بر بیگانگان اروپایی، در میدان توپخانه گذاشتند. یكی از توپ‌های این میدان سرگذشت جالبی پیدا كرد؛ همان توپی كه به «توپ مروارید» مشهور شد. توپ مروارید در جنوب میدان توپخانه جاگذاری شده بود و تهرانی‌های شوخ طبع می‌گفتند كه توپ با پای خود از خلیج‌فارس به تهران آمده است و كرامت‌ها دارد! از این رو، زنان تهرانی كه آرزو و خواسته‌ای داشتند، گوشه‌ای از چادر یا چارقد خود را پاره می‌كردند و به توپ مروارید گره می‌زدند. در ذهن آن‌ها این باور شكل گرفته بود كه توپ مروارید، زنان نازا را درمان می‌كند. در نتیجه در كنار توپ شمع روشن می‌كردند و از آن شفا و درمان می‌خواستند!
میدان توپخانه در دوره مشروطه بارها محل تجمع مخالفان مشروطه بود و واقعه میدان توپخانه در اینجا رخ داد. در سال‌های ملی شدن صنعت نفت نیز راهپیمایی‌های بسیاری در این میدان صورت گرفت. در روزهای نزدیك به كودتای ۲۸ مرداد، میدان توپخانه صحنه تظاهرات و جلسات نیروهای مخالف شاه و هواداران مصدق بود. تندیس رضاشاه واقع در میدان در روز ۲۶ مرداد ۱۳۳۲ هجری شمسی برانداخته شد. این اتفاق یك بار دیگر پس از خروج محمدرضا شاه در جریان انقلاب ۱۳۵۷ هجری شمسی، به دست مخالفان رخ داد؛ اما پایه مجسمه با همان طراحی و نقوش (تقابل شهریار و شیر) پابرجا ماند و امروزه نگهدارنده نشان رسمی جمهوری اسلامی است.
میدان توپخانه از همان سالی كه ساخته شد، جایی برای انجام آیین‌ها و جشن‌ها بود. هنگام تحویل سال، در اینجا توپ شلیك می‌شد. آتش‌بازی و جشن‌های رسمی كشور نیز در این میدان انجام می‌گرفت.
از مهم‌ترین اعدام‌های این میدان نیز می‌توان به اعدام شیخ فضل‌الله نوری، صنیع حضرت، نایب حسین كاشی، اصغر قاتل، پزشك احمدی و هوشنگ ورامینی اشاره كرد.
ساختمان های اطراف میدان توپخانه
- ساختمان بانك تجارت: از میان ساختمان‌های قدیمی میدان توپخانه، تنها این بنا همچنان پابرجا مانده و به‌عنوان اثری ملی ثبت شده است.
- ایستگاه مترو: در ضلع غربی میدان توپخانه كه ساختمان نظمیه قرار داشت، ایستگاه مترو جای گرفته است.
- ساختمان مخابرات: در آغاز دوره رضا شاه، نخست ساختمان تلگراف‌خانه در جنوب میدان ساخته شد. بعدها ساختمان ۱۴ طبقه پست و تلگراف و تلفن به‌جای آن قرار گرفت و امروزه بزرگ‌ترین ساختمان اطراف میدان محسوب می‌شود.
- ساختمان خانه شهر: این ساختمان در زمینی به مساحت ۴,۹۰۰ متر مربع و زیربنای ۱۸,۰۰۰ متر مربع در چهار طبقه در حال احداث است.
- موزه استاد صنعتی: موزه آثار استاد علی‌اكبر صنعتی در ضلع شمال غربی میدان توپخانه و ابتدای خیابان فردوسی قرار دارد.
