استادان و هنرمندان زیادی با توجه به مهارت، حكمت و با بهره‌گیری از علومی چون معماری، نگارگری، تاریخ، هنر و اسطوره‌شناسی فضاهایی از حرم چون صحن‌ها، رواق‌ها و گنبدها را به صورتی نمادین آراسته‌اند تا با این روش بنیادهای فرهنگ ایرانی و اسطوره‌های اسلامی به نمایش درآیند.رجبعلی لباف‌خانیكی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار كرد: از سال ۱۰۱۰ هجری قمری كه تجدید طلاكاری گنبد حرم مطهر به دستور شاه عباس صفوی آغاز شد، اقدامات اساسی او جهت گسترش و رونق بی‌چون و چرای حرم رضوی گسترش یافت.
وی اضافه كرد: جهت احقاق ایده‌های پادشاه مقتدر صفوی معماران، هنرمندان و خوش‌نویسان نام‌آور در مشهد گرد آمدند و شاهكار آفریدند. برای مثال بر كتیبه مینایی ساقه گنبد نوشته شده هنگامی كه شاه عباس در سال ۱۰۱۰ هجری قمری با پای پیاده از اصفهان به مشهد آمد، طلاكاری گنبد را آغاز كرد و كار طلاكاری در سال ۱۰۱۶ هجری قمری به اتمام رسید. خطاط كتیبه علیرضا عباسی و نام زرگرهای آن كمال‌الدین محمد نازل یزدی و محمدباقر ابن حاج زمان جیرانی بوده‌اند.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: اندكی پس از طلاكاری گنبد به دستور شاه عباس صندوقی بالای مرقد امام رضا(ع) نیز با ورقه‌های طلایی كوچك و بزرگ مكتوب به خط ثلث و نستعلیق علیرضا عباسی نصب شد.
لباف‌خانیكی خاطرنشان كرد: پس از آن سال‌ها نیز چندین بنا و فضای معماری در مجاورت بقعه امام هشتم(ع) ساخته شد. یكی از آن فضاها رواق توحیدخانه بود كه گویا به درخواست ملا محسن فیض كاشانی در شمال بقعه ساخته شده است.
وی گفت: رواق دیگر كه به گنبد الله وردیخان مشهور است، در مشرق توحیدخانه و به دستور الله وردیخان، سردار مشهور شاه عباس، ساخته شد و او بعد از فوت در همان محل به خاك سپرده شد. ویژگی این بنا تزیینات زیبای خیره‌كننده آن است كه با كاشی‌های معرق شكل گرفته است.
این پژوهشگر خراسانی اضافه كرد: بر ورودی باشكوه سمت شرقی آن بنا كتیبه‌ای بر زمینه كاشی گل و بوته‌دار نشسته كه بر آن معمار بنا به نام امیر ابن حاج محمود نظرانی و تاریخ بنا به سال ۱۰۲۳ هجری قمری مشاهده می‌شود اما مهم‌ترین اتفاقی كه در عصر شاه عباس اول صفوی در حرم مطهر رخ داد، گسترش و بازسازی صحن كهنه(صحن انقلاب اسلامی) بود.
صحن عتیق در دوران قاجار
لباف‌خانیكی عنوان كرد: با دستور و نظارت شاه عباس دیوار ضلع شمالی صحن با راهرو و اطاق‌هایی بر بالای آن و ورودی‌ها و ایوان‌های بزرگ سمت شرق و غرب و خیابانی در امتداد شرق به غرب كه از ۲ طرف به صحن عتیق منتهی می‌شد، احداث شد. در سمت جنوبی صحن و مقابل ایوان امیر علیشیر نوایی نیز ایوان دیگری به نام ایوان عباسی ساخته شد كه به لحاظ ساختار و تزیینات شباهت‌های زیادی با برخی فضاهای مسجد شاه(مسجد امام كنونی) و مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان دارد و هنرمندان و خوش‌نویسانی مانند محمد رضا امامی كه در آن مسجدها هنرنمایی كرده‌اند، ایوان عباسی و دیگر ایوان‌های صحن كهنه را با انواع نقش و خط آراسته‌اند.
وی ادامه داد: اسكندر بیك منشی(مورخ) در رابطه با گسترش صحن عتیق نوشته از آنجا كه صحن كهنه و ایوان امیر علیشیر نوایی تنگ و حقیر به نظر رسید، شاه عباس در سال۱۰۲۱ هجری قمری بناهایی را كه در ضلع شرقی رو به ویرانی گذاشته بود، از میان برداشت و صحن را به گونه‌ای توسعه داد كه ایوان دقیقا بر وسط آن قرار گیرد. او همچنین سه ایوان، یكی در جنوب و در برابر ایوان امیر علیشیر و ۲ مورد در غرب و شرق صحن كهنه احداث كرد. افزون بر آن او ۲ خیابان بین دروازه‌های شرقی و غربی شهر ایجاد كرد كه از ۲ طرف به صحن می‌رسید. از آنجا كه مردم مشهد و زوار از كمبود آب در رنج بودند، شاه عباس دستور داد با احداث نهری آب را از چشمه گلسب(چشمه گیلاس كنونی) و دیگر قنات‌ها به شهر آوردند. نهر از وسط خیابان به گونه‌ای به صحن آورده شد كه پس از پر آب كردن حوض وسط آن به بخش غربی خیابان جاری می‌شد.
این باستان‌شناس خراسانی اظهار كرد: در یكی از سفرهای شاه عباس كه سه ماه به درازا كشید، اقدامات جانبی دیگری نیز در حرم مطهر انجام شد. برای مثال ملا جلال منجم با استفاده از فرصت و به امر شاه دری دیگر از جانب پایین در گنبد حضرت گشود و یك جفت در مرصع به جواهر قیمتی بر آن نصب كرد و چون از شمع و پیه‌سوز دود بر گنبد نشسته بود، دستور داد ۲ روزن بزرگ بر همان گنبد احداث كرده و با پنجره‌های آهنی محكم كنند. پس از این اقدام درون گنبد بسیار روشن و با صفا شد.
لباف‌خانیكی افزود: جاذبه معنوی و ولایی حضرت رضا(ع) برای پادشاهان صفوی به خصوص شاه عباس اول به اندازه‌ای بود كه با وجود خطر حمله ازبك‌ها و تصرف‌های پی‌درپی مشهد از حرم غافل نبود و بیشترین توسعه و عمران این آستان در دوران حكومت او انجام شد.
