حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟
آرامگاه امام رضا (ع) در مشهد یكی از معروف‌ترین بناهای مذهبی ساخته شده در ایران است؛ بنایی كه با برخورداری از متنوع‌ترین ویژگی‌ها و عناصر معماری ایرانی – اسلامی، هر ساله پذیرای میلیون‌ها زائر و گردشگر است و تا به امروز بارها مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است.
مشهد كه در ابتدا روستای كوچكی بود، در خاك توس و در دهكده سناباد بنا شد. این مكان با دفن هارون الرشید در آن اهمیت یافت و به «بقعه هارونیه» شهرت یافت. پس از دفن هارون، به دستور مأمون آرامگاهی به سبك معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته می‌شود.
امام رضا (ع) پیش از سفر به مرو، این مكان را به عنوان محل دفن خود به همراهانش نشان داد. پس از شهادت امام در توس، پیكر او را در همین بقعه به خاك سپردند و نام آنجا به «مشهدالرضا» تغییر كرد. تا زمان ظهور سربداران، قبر هارون‌الرشید در پایین قبر امام قابل رؤیت بود، اما سربداران صورت قبر هارون را محو كردند.
چه كسی اولین گنبد حرم را ساخت؟
پس از شهادت امام، او را در قسمت بالای قبر هارون‌الرشید دفن كردند. این بقعه در دوران سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزیینات قرار گرفت، اما نخستین گنبد بر روی حرم امام رضا در دوران حكومت سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر ایشان نصب شد. جنس این گنبد از كاشی و دارای مقرنس‌های آیینه‌كاری شده بود كه تا به امروز هم به جا مانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نیز از كسانی بود كه حرم را با مرغوب‌ترین كاشی‌های آن زمان تزیین كرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه كنند. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز حاكم شیراز بنا شد.
طبق اسناد به جا مانده از مورخان دوره‌های مختلف، حرم امام رضا (ع) از معدود بناهایی بود كه در حمله مغولان به ایران تخریب نشد و تنها آسیب‌های جزئی به آن وارد شد. مغولان با اینكه با حمله به خراسان، شهر را غارت كرده و مردم را به قتل رساندند، اما پس از غارت اموال حرم، به بنای اصلی آن آسیبی نرساندند. آسیب‌های جزئی حاصل از حمله مغول بعدها در دوره‌های مختلف ترمیم شد.
شكوه هنرهای هنرمندان ایرانی در آرامگاه امام هشتم
دوران تیموریان از دوره‌های درخشان معماری حرم امام رضا است. در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد، یكی از زیباترین و معروف‌ترین مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ایرانی در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته شد. به عقیده بسیاری از كارشناسان مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماری در جهان اسلام بی نظیر است. كتیبه‌های ورودی مسجد گوهرشاد در هیچ كجای جهان اسلام نظیر ندارد.
این مسجد با ایوانهای بلند و طاق‌های خوش نقش و كاشیكاری‌های نفیس از زیباترین مساجد ساخته شده در ایران است. معمار این مسجد قوام‌الدین شیرازی است. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نیز در همین دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادر شاه افشار ایوان صحن تیموری طلاكاری شد و نقاشی دیوارهای حرم را تجدید كردند.
پس از به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، بر شكوه و عظمت حرم افزوده شد. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از پادشاهانی بودند كه در بازسازی و توسعه حرم نقش داشتند. شاه تهماسب مناره‌های حرم را بازسازی و طلاكاری كرد و به دستور او خشت‌های كاشی روی گنبد را به طلا تبدیل كردند. این گنبد با روكش طلا همان گنبدی است كه هم‌اكنون در نمای بیرونی وجود دارد. علاوه بر این، ایوان امیرعلی شیر و گلدسته كنار گنبد را هم طلاكاری كرد.
كمال‌الدین محمدو یزدی، از معماران معروف آن دوره به دستور شاه عباس روكشی از مس و طلا بر گنبد ساخت. همچنین در این دوران متن كتیبه گنبد به دست علیرضا عباسی خوشنویس و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شد. از دیگر تحولات حرم در این دوره می‌توان به توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی‌خان اشاره كرد.
در دوران قاجاریه هم به حرم امام رضا (ع) توجه ویژه‌ای شده و سومین ضریح در دوران حكومت فتحعلی‌شاه ساخته شد. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، كاشی‌كاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال 1275 هجری قمری، قائم مقام نوری اقدام به آینه‌كاری روضه منوره كرد و در همین دوره بود كه رواق‌های توحیدخانه، دارالحفاظ و دارالسیاره نیز آینه‌كاری شدند. در دوران پهلوی دوم نیز تعمیراتی در حرم انجام شد، اما بخش بزرگی از توسعه حرم امام رضا (ع)، پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت.
ضریح به بخش دربرگیرنده‌ی قبر امام گفته می‌شود كه زائران از پشت آن قبر امام را زیارت می‌كنند. از ابتدا ضریح در مركز بنای حرم نبود، بلكه در سمت چپ آن قرار داشت. در دوره‌های گذشته ضریح‌های مختلفی روی مزار نصب شد. اولین ضریح در حرم امام رضا كه از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوی و در سال 957 هجری قمری نصب شد كه بر روی كتیبه‌های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود كه در سال 1160 به دستور شاهرخ میرزا نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. این ضریح تا به امروز در حرم نگه‌داری می‌شود.
سومین ضریح حرم امام رضا (ع) در سال 1238 هجری قمری و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار از جنس فولاد ساخته و بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقه‌های طلاكوب و طوق‌های طلای جواهر نشان بود و بر روی آن سوره «هل اتی» و «یس» به خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد و چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در سال 1338 شمسی به جای آن نصب شد. این ضریح توسط حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و با استفاده از مصالحی چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.
پنجمین ضریح حرم امام رضا (ع) پس از یك برگزاری یك مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود. در این ضریح علاوه بر توجه به مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، نمادهایی از معماری دوره‌های پیشین را نیز دیده می‌شود. ساخت این ضریح از سال 1372 تا 1379 طول كشید و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. در چهار جهت آن ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم كه همگی به یك محراب بزرگ‌تر كه آن نیز به كلمه «الله» ختم می‌شود، قرار دارد.
قلمزنی این ضریح توسط استاد خدادادزاده اصفهانی انجام شد.دو سوره «یس» و «هل اتی»، در بالای ضریح مطهر امام رضا (ع) به صورت كتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. هر دو كتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر كه مشتمل بر آیاتی از قرآن و اسماء‌الحسنی است توسط استاد موحد خوشنویسی شده است. در پوشش داخلی ضریح پنجم برای اولین بار از هنر خاتم‌كاری استفاده شد.
گنبد حرم امام رضا (ع)
نخستین گنبد حرم امام رضا (ع) در آغاز قرن ششم هجری و توسط سلطان سنجر سلجوقی از كاشی ساخته شد. این گنبد بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفت. گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، كه روكشی از طلا دارد پوشاندهاند. تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوری كه از گفتههای محققان برمیآید، رویه و سطح این گنبد پیش از آن كاشی‌كاری بوده است.
گنبد طلای حرم امام رضا (ع) دارای دو پوشش در سقف حرم و بالای آن است. پوشش سقف كه به صورت مقعر و مقرنس است به نام «قبه» شناخته می‌شود. كتیبه‌هایی كه در اطراف گنبد وجود دارند كه از نكات جالب آن اشاره به ماجرای پیاده رفتن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد است كه به خط ثلث توسط علیرضا عباسی نوشته شده است.
مناره‌های حرم امام رضا (ع)
مناره به معنای جای نور و روشنایی است و در معماری به بنایی گفته می‌شود كه بر فراز ایوان اصلی مساجد، زیارتگاه‌ها و مدارس دینی می‌ساختند و بر بلندای آن اذان می‌گفتند و یا به اطراف نور می‌انداختند. این بنا علاوه بر این ویژگی، محلی برای هدایت مسافران بود.
در حرم دو مناره با روكش طلا وجود دارد كه یكی از آن‌ها نزدیك گنبد و دیگری مقابل آن و در قسمت بالای ایوان عباسی (صحن انقلاب) واقع شده است. مناره نزدیك گنبد در زمان ساخت گنبد بنا شده، اما مناره دوم از آثار دوره نادری است. از نكات قابل توجه معماری مناره‌ها این است كه با وجود فاصله‌ی زیادی كه با یكدیگر دارند، وقتی كسی از سمت جنوب اماكن متبركه و خیابان امام رضا به سمت حرم می‌آید، چنین می‌پندارد كه گنبد میان دو مناره قرار گرفته است.
ایوانهای حرم امام رضا (ع)
حرم امام رضا (ع) دارای چند ایوان است كه نمونه‌های قابل توجهی در معماری ایرانی – اسلامی هستند. ایوان جنوبی كه به «ایوان طلا» معروف است توسط امیر‌علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در قرن نهم هجری ساخته شد. این ایوان كه 21 متر ارتفاع دارد از خشت‌های طلا ساخته شده و دارای چهار در است و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلاكاری شد. ایوان عباسی در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. ارتفاع آن 22 متر است. ایوان غربی حرم نیز با 24 متر از بلندترین بناهای حرم است و بر سر در آن، ساعت بزرگی وجود دارد، به همین دلیل به آن ایوان ساعت نیز گفته می‌شود.
ایوان شرقی یا ایوان نقاره‌خانه نیز مانند ایوان غربی از دو ایوان مجزا تشكیل شده است. بر بلندای این بنا كه 26 متر ارتفاع دارد ساختمان نقّاره‌خانه قرار دارد. نواختن نقاره، برای آگاهی از نزدیك شدن پایان وقت نماز است كه در طول سال به جز ایّام محرم و صفر و دیگر ایّام سوگواری، همه روزه در دو نوبت، 10 دقیقه پیش از طلوع و غروب آفتاب نواخته می‌شود. علاوه بر آن، در شب‌های عید پس از نماز مغرب و عشا و روزهای عید، زمان تحویل سال نو و اعلام عید فطر و سحرهای ماه مبارك رمضان نیز نقاره نواخته می‌شود.
سقاخانه حرم امام رضا(ع)
از بناهای معروف حرم امام رضا (ع) ، سقاخانه‌ای است كه هم‌اكنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار و بین سال‌های 1144 تا 1145 از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعیل طلاكار سقفی گنبدی شكل بر روی آن ساخت و پوششی هشت‌ضلعی روی آن قرار داد و سپس آن را طلاكاری كرد. این بنا در سال 1347 بازسازی شد.