زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان، معبدی است عیلامی با 3300 سال قدمت و نخستین اثر ایرانی است كه در فهرست آثار جهانی یونسكو به ثبت رسید. از اكنون تا آخر فروردین، بهترین فصل برای دیدن زیگورات است.
زیگورات چغازنبیل را هرگز به اندازه اهمیت و اعتباری كه دارد نشناخته ایم. عادت كرده ایم كه سرآغاز تاریخمان را دوران ماد و هخامنشی بدانیم و چون از مادها جز محوطه های باستانی هگمتانه و چند گور دخمه و تعدادی آثار پراكنده چیز دیگری باقی نمانده، بیشتر به دوره هخامنشی متوسل می‌شویم و سرآغاز تاریخ و تمدنمان را در تخت جمشید و پاسارگرد و نقش رستم و... جست و جو می‌كنیم اما زیگورات به عنوان سترگ ترین اثر تمدن عیلام همچنان پابرجا ایستاده است تا بگوید كه تمدن در این سرزمین، آن هم در پیشرفته ترین شكل خود، بسیار كهن تر از مادها و هخامنشیان است.
تاریخ عیلامیان كه حالا بزرگ ترین یادگارشان در این كهن دیار، بر كنار رود در در خوزستان، باشكوه و پرصلابت سر به آسمان ساییده است، از سال 2225 پیش از میلاد آغاز می‌شود و تا 645 پیش از میلاد ادامه می‌یابد. (سلسله هخامنشی در 559 پیش از میلاد پا گرفت) آنان كشوری را در خوزستان، لرستان و كوه های بختیاری شكل دادند و به تدریج تا سواحل خلیج فارس پیش رفتند. با این حال پیوستگی شان با تمدن های بین النهرین و نیز غفلت ما ایرانیان در مطالعه تاریخ پیش از آریایی ها، موجب شده است كه تاریخ عیلام بیشتر در تداوم تاریخ بین النهرین مطالعه شود.
زیگورات میزبان ارجمندترین گردشگران
زیگورات به اندازه ارج و اهمیت خود و همپایه دیگر آثار تاریخی كشور، بازدیدكننده ندارد اما در اینجا كیفیت گردشگران مهمتر از كمیت آنهاست. چغازنبیل از نزدیك ترین شهرها (شوش و شوشتر) بین 45 تا 60 دقیقه فاصله دارد. جز با خودروی شخصی و خودروهای گران قیمت كرایه ای، نمی‌توان به سراغش رفت. در اطرافش نه رستورانی وجود دارد، نه بازاری، نه اقامتگاهی و نه هیچ خدمات و امكانات گردشگری دیگری. با این وصف اگر كسانی از این سو و آن سوی كشور به دیدارش می‌شتابند، یقین بدانیم كه علقه ای ناگسستنی به تاریخ و فرهنگ دارن دو چنین كسانی را باید كه ارج نهاد.
ایجاد زیرساخت های گردشگری در محدوده چغازنبیل از دید مدیران مجموعه به دور نمانده است و طرح آن تحت عنوان «مجتمع خدمات توریستی چغازنبیل» ارائه شده است. تا كی به نتیجه رسد و كامی به گردشرگران بدهد، خدا داند و بس!
زیگورات، معبد 3300 ساله
تختگاه عیلامیان، منطقه شوش در خوزستان بود و در همین جا بود كه حدود 3300 سال پیش زیگورات یا در تلفظ اصیل آن «ذیقورات» چغازنبیل ساخته شد. زیگورات در مركز شهری به نام «دوراونتاش» در 35 كیلومتری جنوب خاوری شهر شوش فعلی قرار داشت و پیشكشی بود برای دو تن از خدایان بزرگ عیلام به نام های «اینوشوشیناك» و «نپریشا».
این معبد به صورت طبقات متداخل ساخته شده بود و هر طبقه بالاتر و البته كوچك تر از طبقه دیگر بود. در واقع زیگورات یك جور هرم بود كه احتمالا پنج طبقه داشت؛ اما امروزه تنها دو طبقه از آن باقی است و بقایای طبقات بالاتر نیز به شكل تلی از خشت به چشم می‌آید. داخل معتبد توپر است و جز پلكان هایی كه در چهار طرف بنا تعبیه كرده اند و راهی است برای رسیدن به طبقات بالا، فضای درونی دیگری دیده نمی‌شود.
«ذیقورت» با تشدید روی «ق» و «ر» واژه ای اكدی است. این واژه كه ایرانیان آن را زیگورات تلفظ می‌كنند از فعل «Zagaru» به معنای «بلند و برافراشته ساختن» گرفته شده است. واژه چغازنبیل نیز متشكل از دو بخش «چغا» به معنای تپه و زنبیل به معنای سبد است. گویا پیش از آنكه زیگورات را از دل خروارها خاك بیرون بشكند، ویرانه های تپه مانندش یك زنبیل واژگونه را تداعی می‌كرد و بدین سبب بومیان محل نامش را «چغازنبیل» گذاشتند.
دیوارها سخن می‌گویند
زیگورات از خشت و آجر ساخته شده و به رغم ابهت كم نظیر خود، ظاهری ساده دارد و اصلا شاید آن ابهت، نشات گرفته از این سادگی باشد. اینجا همه چیز كاملا ملموس است و معبد 3300 ساله، بی واسطه با تماشاگران شگفت زده خود سخن می‌گوید.
آجرهای كتیبه دار به خط میخی عیلامی و اكدی كه روی دیوارها به فاصله هر 10 رج به كار رفته اند و تنها عناصر تزئینی بنا به شمار می‌آیند، از نام و نسب سازنده بنا – اونتاش نپیرشا (شاه عیلام) – حكایت می‌كنند و اینكه او این معبد را چگونه و برای چه ساخت: «من اونتاش – گال پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش (همین كه) محل شهر محصور شد، در آنجا شهر اونتاش – گال و مكان مقدس را ساخته ام؛ در آنجا یك Kukunnum طلایی ساختم؛ آن را در یك حصار بیرونی و درونی محصور كردم. شاهان قدیمKukunnum (به معنای معبد به تلفظ عیلامی) نساخته بودند، من آن را ساختم.»
حتی جای پای كودكان و سگان بر آجرفرش ها فرو رفته تا حال و هوای روزگاری را كه بزرگ ترین معبد عیلامی ساخته می‌شد، تداعی كند. شاید آن كودك، فرزند یكی از كارگران بود كه كنار دست پدر خویش جست و خیز می‌كرد و گاه به او مددی می‌رساند و شاید نیز پسر چموشی بود كه از روی كنجكاوی بی اجازه و رخصت به كارگاه معبد در شرف تكوین خدایان پای نهاده بود. از درهای چوبی معبد كه با میله های شیشه ای تزئین می‌شدند، چیزی باقی نمانده اما پاشنه سنگی درها در گوشه ای از محوطه به چشم می‌خورند.
بی شك دروازه های ورودی زیگورات شكوه گذشته را ندارند اما هنوز هم سخت با صلابت جلوه می‌كنند و اگر خوب بنگریم، شاید گاوهای نری را كه در كنار دروازه ها جا خوش كرده بودند و از خانه خدایان محافظت می‌كردند، ببینیم. قطعاتی از این گاوهای سفالین از محوطه زیگورات به دست آمده است، به علاوه مهرهای استوانه ای و اشیای تزئینی از جنس سنگ و سفال و فلز كه در هر معبدی به وفور یافت می‌شدند.
خانه شاهان عیلام
دور تا دور زیگورات را دیواری دربر می‌گرفت كه در كناره بخش شمال باختری آن، معابد كوچكی برای دیگر خدایان عیلامی «كریریشا»، «ایشنی كرب» و «هومبان» ساخته شده بود. امروز نیز آن دیوار باقی است و نیز بقایای معابدی كه زیر سایه زیگورات، خفته در ژرفای تاریخ آرام گرفته اند. مجموعه این معابد با دیوار دیگری احاطه می‌شد و در پس آن، خانه های شهر قرار داشت؛ شهری كه دیگر چیز زیاید زا آن باقی نیست مگر بقایای چند ساختمان و خرده سفال هایی پراكنده در این سو و آن سو، البته دور تا دور شهر نیز حصاری به طول حدود چهار كیلومتر وجود داشت كه بقایایش به دست باستان شناسان كشف شده است.
در شرق شهر، كاخ های شاهی قرار گرفته اند؛ كاخ كه نه، بقایای تعادی دیوار كه به سختی می‌توان باور كرد در گذشته بارگاه دست نیافتنی شاهان عیلام بوده اند. زیر همین بقایا، پنج آرامگاه زیرزمینی كشف شده است كه احتمالا از آن خانواده شاهی بوده اند.
زیگورات: نخستین اثر جهانی ایران
زیگورات كه طی قرون و اعصار زیر تلی از خاك مدفون شده بود، در فاصله سال های 1330 تا 1341 توسط رومان گیرشمن، باستان شناس بزرگ فرانسوی، از زیر خاك بیرون آمده و پاره ای از رازهای سر به مهر خویش را عیان كرد. سپس در تابستان سال 1357 همراه با تخت جمشید و میدان نقش جهان اصفهان در فهرست میراث فرهنگی جهانی جای گرفت. آن زمان، كمتر كسی زیگورات را می‌شناخت یا تصویری از آن در ذهن داشت و امروز نیز از پس قریب به 30 سال زیگورات همچنان نسبت به سایر آثار تاریخی ایران ناشناخته تر است. درحالی كه از تمام آثار جهانی ایران كهن تر است و در نوع خود اثری بی همتا به شمار می‌رود.
در دوران جنگ تحمیلی كه بسیاری از بخش های خوزستان تحت تجاوز و اشغالگری ارتش عراق قرار گرفته بود، هرگز مجالی فراهم نیامد تا حفاظت و مرمت بناهای چغازنبیل به شكل مداوم صورت پذیرد و اقلیم منطقه خصوصا بارندگی های فصلی، آسیب هایی را به آثار موجود وارد ساخت. این وضع تا 10 سال پس از پایان جنگ كمابیش ادامه داشت و سرانجام در سال 1378 خورشیدی، توافقاتی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، سازمان علمی– فرهنگی ملل متحد (یونسكو)، بنیاد اعتباری ژاپن و با همكاری موسسه كراتره فرانسه (موسسه بین المللی حفاظت از بناهای خشتی) صورت پذیرفت تا طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه تاریخی جغازنبیل به اجرا درآید. درواقع، زیگورات چغازنبیل و بناهای وابسته به آن بر مبنای كنوانسیون 1972 یونسكو درباره حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان به ثبت جهانی رسیده و این كنوانسیون كمك های فنی و مالی لازم برای صیانت از آثار جهانی را پیش بینی كرده است.
كی و چگونه برویم؟
خوشبختانه زیگورات چغازنبیل، در وسط بیابان قرار گرفته است و در اطراف آن جز رود دز، جنگل های حاشیه رود و مزارع نیشكر هفت تپه چیز دیگری به چشم نمی‌آید؛ اگر در وسط شهر قرار گرفته بود، احتمالا تاكنون در میان انبوه برج ها و آپارتمان های نوساز گرفتار آمده بود یا بنا بود كه از زیرش تونل مترو بگذرد یا بخشی از عرصه و حریمش در طرح تعریض خیابان قرار داشت!
به هر حال، این اثر بین شوش و شوشتر واقع شده و راه دسترسی به آن از سمت یكی از این شهرهاست. منتها یا باید خودروی شخصی داشته باشید یا تاكسی دربست (و تاكید می‌كنیم فقط تاكسی) بگیرید و در مدت 30 دقیقه از شوش یا شوشتر به زیگورات برسید. اگر هم در اهواز هستید، فاصله اهواز تا زیگورات كمابیش دو ساعت است. منتها برای داشتن وقت مناسب بازدید باید اول صبح بروید و قبل از غروب آفتاب برگردید. البته اگر با خودروی كرایه ای آمده اید، یا راننده باید منتظرتان بماند یا با او قرار بگذارید كه در ساعت خاصی برای برگشت به دنبالتان بیاید. بهترین فصل سفر به منطقه چغازنبیل، زمستان است كه در آنجا حكم بهار را دارد. هوا معتدل و اگر بارانی باریده باشد، زمین پوشیده از مرتع طبیعی است.