قلعه بهستان یا كهن دژ در شهرستان ماه‌نشان در استان زنجان و در نزدیكی روستای بهستان و در كنار رود قزل اوزن جای گرفته است. دیرینگی این دژ به دوره مادها باز می‌گردد.
قلعه بهستان یا كهن دژ در شهرستان ماه‌نشان در استان زنجان قرار دارد و قدمت این دژ به دوره هخامنشیان برمی‌گردد.
قلعه بهستان یكی از 20 قلعه تاریخی شهرستان ماه نشان در استان زنجان است كه دوران استفاده از آن تا قرن پنجم هجری قمری تخمین زده میشود.
به علت شرایط زمانی خاص آن دوره، حاكمان جهت دفاع از خود و مردم اقدام به ساخت این قلعه كرده‌اند.
طبقات بالای قلعه بهستان جهت دفاع و طبقات پایین‌تر به عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت.
این قلعه كه در دل كوهی از جنس خاك سفت و سخت بنا شده است به علت وزش بادهای تند و فرسایش و همچنین عبور رودخانه قزل اوزن از كنار قلعه در حال تخریب است.
سازندگان قلعه بهستان با در نظرداشتن طرح اولیه، اقدام به كندن كوه و تخلیه خاك‌ها و سنگ‌ها كرده‌اند و اتاقها را بوجود آوردند و به هر تعدادی كه به اتاقهای آن اضافه شده راه‌های ارتباطی آنها به مجموعه نیز بصورت دالان‌هایی افزوده شده.
تاریخچه قلعه بهستان
برخی، پیشینه این دژ را به زمان ماد نسبت می‌دهند. مادها از طریق مصب و كناره‌های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستاهایی همچون مادآباد در ۱۵ كیلومتری شهر ماه‌نشان مستقر شدند و وجود قلعه‌های دفاعی همچون "قلعه بهستان" در ۱۲ كیلومتری ماه‌نشان معماری زیبا و هنرمندانه‌ای را به نمایش گذاشته‌است. اما بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی تاكنون، پیشینه این دژ به دوره هخامنشیان به اثبات رسیده است. این دژ در دوره پس از اسلام و تا قرن پنجم نیز این دژ پابرجا بوده و كاربرد داشته‌است.
فضای كلی قلعه بهستان به 3 دسته شامل اتاقها، دالانها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌شده تكه گاه دارای سقفی تیزه‌دار و دارای محل‌هایی به شكل مثلث یا مدور روی دیوارها برای قرار گرفتن پیه‌سوز بوده‌است.
1- دالانها : دالانهای ارتباطی به صورت راهروهای عمومی برای سهولت دسترسی به اتاقها و سایر قسمتها بوده عرض یكی از این دادلانها به سه متر می رسد .
2 -اتاقها : خود شامل اتاقهای بزرگ و اتاقهای كوچك
الف : اتاقهای بزرگ : این اتاقها دارای اندازه های یكسانی نیستند در یك مورد نمونه برداری شده ابعاد اتاقها 5 در 20/6 متر و ارتفاع آن از كف تا سقف به 7/2 متر كه دارای سقفی مسطح می باشد كار شده است در قسمت انتهایی بعضی از این اتاقعل فضای كوچكتر به ابعاد 1 در 1 متر تعبیه شده است .
ب : اتاقهای كوچك : در ساخت این اتاقها نیز از اندازه یكسانی تبعیت نشده ، اندازه یكی از آنها 2 در 50/2 متر و ارتفاع آن 40/2 و تعدادی از این اتاقها دارای سقف تیزه دار چناقی هستند در دو سمت ورودی دیوار اتاقها ، گودیهای مثلث شكل كوچك و با مدور كنده شده كه هدف از ایجاد آنها جهت قرار گیری پیه سوزها و روشنایی محوطه بوده و هر اندازه مساحت اتاقها بزرگتر شده بر تعداد و اندازه مقر روشنایی نیز افزوده شده است به طوریكه در یكی از این اتاقهای بزرگ تعداد آن تا 4 عدد در هر طرف می رسد .
امروزه به ندرت از این اتاقها برای نگهداری دام استفاده می شود و در روستاهای سطح استان از آن به نام زاغه یاد می كنند اما در بازدید از قلعه بهستان به دلایلی دست یافتیم كه ثابت می كند كاربری های دیگری غیر از آنگچه گفته میشود داشته است . در پایین ترین ضلع شمال شرقی قلعه مشرف بر رودخانه قزل اوزن اتاقی مشاهده گردید كه سطوح دیواره های داخلی و كف آن دارای اندو و گچی بوده كه احتمالاً به منور سكونت از آن استفاده می كردند. از قسمتهای مهمی كه تا امروز دست نخورده و سالم باقی مانده ورودی یكی از راه پله های ضلع شمال غربی قلعه است بالای این ورودی به تاقی به شكل تاق مهرابهای مساجد دوران اسلامی تزیین شده است. اجرای این نوع تاق تزئینی مشخصاً متعلق به معماری دوره اسلامی و یادآور كوچه های سر پوشیده تاق دار در شهر های این دوره باشد .
3 - پله ها : وجود راه پله های زیاد با عرض یك متر كه اقتباس از راه پلة بنا ها و مناره های دوره اسلامی است متاسفانه بعلت صعب العبور بودن راه تردد به سطح بالایی قلعه و خطری كه بازدید كننده را تهدید می كند مانع از رسیدن به سطح بالای قله می باشد و بدون عملیات كوهنوردی صعود را غیر ممكن می سازد .
این دژ دارای راه‌پله‌های زیگ‌زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است كه روزگاری از پایینی‌ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده و به دلیل فرسایش طبقات زیرین آن، تردد در این مسیر خطرناك و تقریباً ناممكن است.
راه‌پله‌های ضلع شمال‌غربی قلعه بهستان به عنوان یكی از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است كه بالای این پله‌ها، اتاقی به شكل طاق محراب‌های مسجد دوران اسلامی تزئین شده متعلق به دوره اسلامی وجود دارد و راه‌پله‌های زیاد با عرض یك متر نیز اقتباس از این سبك معماری است.
قسمت بالای قلعه بهستان با گچ اندوده شده و داخل آن حوضی با ابعاد 7 در 3 متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد كه با استفاده از لوله‌های آب گلی نیم‌متری به اسم گنگ آب آن تأمین می‌شده‌است.
سفال : وجود سفالینه های بدون لعاب ساده و منقوش مزین به نقوش هندسی و قطعات سفالینه های نقش كنده زیر لعاب با رنگ سبز و كرم قدمت این قلعه را كه متعلق به قرون پنجم هجری قمری به بعد و مصادف با دوره اسلامی باشد را برای ما روشن می سازد.
در مورد انگیزه و علل وجود قلعه بهستان و ساخت آن در منطقه می توان چنین اظهار نظر نمود كه با توجه به نیاز حاكمان به جایگاه مستحكم و مناسب تدافعی كه بتواند از خود و مردم دفاع كنند اقدام به ساخت چنین قلعه های در تمامی روستاهای منطقه در دوران اسلامی نموده اند.
با توجه به كلیه مطالعات و پژوهش های انجام گرفته درباره قلعه های تاریخی استان زنجان و گمانه زنی در قلعه های دیگر استان از جمله قلعه سهرین می توان چنین نتیجه گرفت كه قلعه روستای بهستان به منظور اولاً : برای مركزیت سیاسی و اداری روستا، ثانیاً : محل استقرار حاكم محلی، كه در حقیقت همان كهندژ روستا بوده احداث گردیده است. احتمالاً سطوح فوقانی آن و سایر الحاقات به موارد مذكور آن اختاتص داشته و طبقات پایین تر آن حكم زاغه را داشته كه ساكنین هر روستا سرمایه ی زندگی خود را اعم از دام و غلات را در آن نگهداری می كردند و در مواقع خط پناهگاه مستحكمی برای اهالی بوده است .
عوامل تخریب قلعه بهستان:
امروزه دو عامل اصلی قلعه تاریخی بهستان را تهدید و موجبات آنرا فراهم می سازد كه عبارتند از :
1 - عوامل طبیعی : خود شامل آب و هوای طبیعی، وزش باد های تند و از همه مهمتر عبور رودخانه قزل اوزن از دامنه شمالی قلعه كه شست و شوی دیواره های و فرسایش آنرا منجر می شود .
2 - عوامل انسانی : عارضه ای كه به طبع محوطه های باستانی با آن مواجه هستند و قلعه ی بهستان به شماره 1458 در فهرست اثار ملی كشور ثبت و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی می باشد .
هم اكنون به دلیل تخریب زیاد تنها با كوهنوردی می‌توان بر بالای قلعه با تخته سنگ‌های عظیم مسطح آن رسید.
این دژ به شماره 1458 به نام قلعه بهستان در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده‌است.
