وجود 800 خانه تاریخی و قدیمی در شهر تبریز، به نوعی این شهر را به عنوان پایتخت و ویترین خانه‌های تاریخی در ایران تبدیل كرده است.
خانه بهنام یكی از ساختمانهای تاریخی شهر تبریز است كه در اواخر دوران زندیان و اوایل دوران قاجار، به عنوان یك خانه مسكونی ساخته شده است.در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، این خانه نوسازی و با نقاشیهایی تزیین شد.این خانه شامل یك ساختمان اصلی، بعنوان ساختمان قشلاقی و یك ساختمان كوچك بعنوان ساختمان ییلاقی است. مانند بسیاری از خانه‌های قدیمی ایرانی، این خانه دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی است. در بازسازی اخیر این خانه، تاكنون چند نگارگری ایرانی فرسكو كشف گردیده است كه هم اكنون در حال تعمیر شدن توسط متخصصان است. خانه بهنام بخشی از مدرسه معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز است
خانه ثقه الاسلام تبریزی در خیابان چایكنار و مابین پل قاری و مسجد صاحب الامر واقع شده است این ساختمان آجری جزو بناهای آجری نادری است كه در سه طبقه ساخته شده است . ثقه الاسلام از مبارزان دوره مشروطه بود كه در صبح عاشورای 1330 فمری توسط اشغالگران روس به دار آویخته شد.
خانه صرافلار تبریز واقع در خیابان شمس تبریزی، متعلق به دوره قاجار و اوایل پهلوی است. این خانه توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری و مرمت شده و از سال 1374 به عنوان نمایشگاه و خانه سفال مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
كربلایی علی مسیو، فرزند حاج محمد باقر تبریزی از انقلابیون برجسته است كه در محله نوبر تبریز زندگی می‌كرد. وی یكی از بنیانگذاران دسته مجاهدین تبریز است. خانه علی مسیو كه به مركز غیبی مشروطه معروف بوده است اتاق فكر و اندیشه اعضای مشروطه بوده است. موقعیت این بنا در خیابان ارتش جنوبی كوچه صدر بن بست ختایی‌ها می‌باشد.
ختائیان خانواده بازرگان و ثروتمندی بودند كه در نزدیكی باغ شمال در خانه‌ها و باغ‌های بزرگ تو در تو در كوچه صدر منزل داشتند. آنها با محافظه‌كاری و درایت توانستند در تمام سالهای جنگ و انقلاب آذربایجان، خود را در امان نگه دارند تا این كه روس‌ها در روز اول محرم سال 1330 علی‌رغم آتش‌بس اعلام شده، به این خانه حمله برده و افرادی را كه از ترس در زیرزمین خانه مخفی شده و قرآن به سر گرفته بودند را كشتند و خانه را غارت كردند..
این خانه توسط شهرداری خریداری شده و در 11 آبان 1389 با حضور شهردار تبریز و اعضای شورای شهر و اهالی فرهنگ و هنر به نام «خانه هنرمندان تبریز»، افتتاح و به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تبریز واگذار شده است.
خانه ختایی مربوط به اوائل دوره صفوی -اواخر دوره قاجار است و در تبریز، خیابان ارتش جنوبی، كوچه صدر، بن بست ختایی‌ها واقع شده است.
خانه لاله‌ای مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در تبریز، خیابان تربیت جنوبی، كوچه صدری واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۹۱۹ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این بنا در دو طبقه با عرضه 900 متر مربع و اعیانی 600 مترمربع احداث گردیده است و مربوط به دوره پهلوی اولمی باشد. قسمت اصلی بنا در سمت شمال قرار گرفته و دارای دو ورودی از طرف غرب و جنوب غربی است و بدنه شرقی و غربی حیاط آن، كه درای حوض و باغچه است. طاق نماهای آجری دارد.
ورودی به طبقه همكف، از طریق دو راهرو صورت می گیرد كه درای یك اتاق مركزی و دو اتاق جانبی است. در قسمت شمال آن نیز حیاط خلوت كوچكی ایجاد شده كه نور فضاهای داخلی را تأمین می نماید. ارتباط به طبقه اولف از طریق راه پله كلاه فرنگی است. در مركز طبقه اول نیز، تالاری بزرگ به همراه اتاق های جانبی دیگر قرار گرفته است. نمای ساختمان دارای قاب بندی های آجری پركار است و دو ایوان با ستون و سرستون های گچبری شده جلوه خاصی به آن بخشیده است. این خانه، متعلق به مرحوم یحیی ذكاء از پژوهشگران معاصر بوده كه تا كنون به"دفتر پژوهش های تاریخی یحیی ذكاء" تبدیل گردیده است.
خانه دكتر قاسم اهری واقع در خیابان حزب ا… از قدیمی ترین خانه های موجود در اهر می باشد. این بنا دارای سرسرا و اتاقهای متعدد است.زیباترین قسمت بنا نورگیرها و تزئینات داخل آن است.و در سالهای اخیر قسمت هایی از بنا آسیب دیده است كه بوسیله سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان در دست مرمت و استحكام بخشی است و پس از اتمام برای ایجاد و راه اندازی موزه ارسباران اختصاص خواهد یافت.در سال 84 پاركی به نام پارك دكتر قاسم اهری در مقابل این بنا توسط شهرداری احداث گردیده و مورد بهره برداری است .
بنا خود در دوره قاجاریه ساخته شده اما پوسته نمای كنونی مربوط به دوره رضاخان می باشد و علاوه بر خود این بنا باغ پیرامون آن نیز با داشتن درختان قدیمی و تنومند دارای ارزش خاصی است.به علت اینكه دكتر قاسم اهری از رجال سیاسی دوره رضاخان بوده است. این خانه در دوره های گذشته شاهد حضور رضاخان، محمد رضا پهلوی و دكتر اقبال نخست وزیر دولت وقت بوده است.
خانه سیف العلما در محله گزاوشت كه از محلات قدیمی شهر بناب است و در خیابان شهید بهشتی (خیابان دریا ) قرار دارد. این بنا مربوط به اوایل دوره قاجاریه است كه به منزل سیف العلماء شهرت دارد كه متعلق به شیخ علی قاضی می‌باشد.
خانه تاریخی امیر ارشد ورزقان در دو طبقه قاجاری به وسعت یكهزار و 100 متر مربع با بدنه سنگی، سقف طبقه همكف آجری و با طاق‌های آهنگ متقاطع بنا شده است. بنای این ساختمان سنگی به «داش عمارت» مشهور است و به كاخ امیر ارشد قراجه داغی از بناهای زیبا و منحصر به فرد شهرستان ورزقان مربوط می‌شود.
این بنا در روستای «آبخواره»، به فاصله 12 كیلومتری غرب ورزقان قرار گرفته و با بهره‌گیری از شیوه معماری تاریخی منطقه و سبك ویژه ابنیه قاجاری طراحی و ساخته شده است. خانه امیر ارشد ورزقان در آذر ماه 1378 با شماره 2522 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
در ادامه این گزارش به معرفی چند عمارت تاریخی و زیبای موجود در شهر تبریز می‌پردازیم، كه به نوعی از جمله مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری و تاریخی این شهر به حساب می‌آید.
رت شهرداری تبریز در سال 1314 شمسی در محل گورستان متروك و مخروبه كوی نوبر با نظارت مهندسان آلمانی در زمان ریاست شهرداری حاج ارفع الملك جلیلی بنا شده است.
این ساختمان دارای یك برج ساعت چهار صفحه‌ای است، كه با طنین موزون زنگ‌هایش هر 15 دقیقه یك بار، گذشت زمان را به گوش مردم تبریز می‌رساند. نمای خارجی تالار شهرداری تبریز از سنگ تراشیده بوده و نقشه ساختمان آن با نمونه ساختمانهای كشور آلمان قبل از جنگ جهانی دوم مطابقت دارد. این بنا در وسط شهر تبریز و در میدانی موسوم به میدان ساعت واقع شده و در حال حاضر تبدیل به موزه ای به نام موزه شهر و شهرداری شده است.
ائل‌گلی از گردشگاه‌های زیبای تبریز است، استخری بزرگ به شكل مربع به مساحت 54 هزار و 675 متر مربع است و در جنوب آن تپه‌ای وجود دارد كه آنرا از بالا تا پایین، همسطح استخر، پله بندی كرده و نهر آبی از آن به سمت پایین روان است. در مركز استخر، عمارتی به شیوه سنتی در دو طبقه ساخته شده و اطراف استخر به صورت پارك بسیار زیبا و فرح بخشی درآمده كه یكی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری آذربایجان‌شرقی به شمار می‌رود.
بنای نخستین عمارت ائل‌گلی، را به دوره آققویونلوها نسبت می‌دهند، كه یك بار در زمان صفوی و بار دیگر در زمان قاجار، توسط «قهرمان میرزا» پسر «عباس میرزا نایب السلطنه»، در ایام حكمرانی بر آذربایجان، بازسازی شده است.
خانه‌های تاریخی آذربایجان آیینه‌هایی كه باید پاك شوند، نه خراب
نكته در خور تامل دیگر اینكه، با توجه به مستندات موجود و اظهارات كارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری، به خاطر وجود نزدیك 800 خانه قدیمی و تاریخی در محدوده بافت قدیمی و فرسوده شهر تبریز، اكثر این خانه‌ها در حال حاضر در معرض تخریب جدی است، به‌طوریكه بارها شده، اصحاب رسانه، دوست داران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی و قدیمی با ارائه گزارش، تحلیل و خبر در مورد خرابی این آثار تاریخی و با ارزشمند كشورمان هشدار داده‌اند، اما متاسفانه در این میان دستگاه‌های ذیربط و مسئولان امر آنطور كه باید و شاید نگران این موضوع نیستند، به طوریكه این روزها این بنای تاریخی هر روز بهتر از دیروز، از یاد و خاطره‌ها از بین می‌رود.
با این وجود؛ اكثر خانه‌های تاریخی و قدیمی كشورمان ایران عزیز، از دو قسمت اندرونی و بیرونی از بخش‌های چون در ورودی، هشتی، دالان، ایوان‌ها، سكو، سردر ورودی، حیاط و اتاقهای اطراف آن، حوض، آشپزخانه، سرویس‌ها، برای ساخت خانه، گودال باغچه، بام، سرابستان، زمستان‌نشین، تابستان‌نشین، بهار خواب، اتاق كرسی، پایاب، شوادان، شبستان، شناشیل، آب سرا، اتاق بادگیر و ... تشكیل شده است.
یك میراث و چند فریاد
از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های این خانه‌های تاریخی و قدیمی در كشورمان، وسعت و مساحت زیاد این خانه‌ها، كه با توجه به سبك زندگی، فرهنگ و آیین بومی و محلی، و به ویژه اقلیم و آب و هوای آن مناطق ساخته شده‌اند.
در هر حال، به عقیده كارشناسان و متخصصان میراث فرهنگی و به خصوص معماری و شهری؛ رنگ‌های به كار رفته در تزیینات ساختمان‌ها متأثر از ویژگی‌های اقلیم گرم و خشك بوده‌اند. مصالح ساختمان‌ها، علاوه بر توانایی‌های سازه‌ای و توجه به مسائل اقتصادی و تأمین مصالح از نقاط نزدیك، بهترین شكل بهره‌برداری از انرژی محیط را نشان می‌دهند.
به باور آنها، حكایت خانه‌های تاریخی در ایران كه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی كشور را تشكیل می‌دهند، كه مصداق یك صفحه شیشه‌ای است، كه تخریب یا واگذاری آنها به اشخاص حقیقی و حقوقی بدون صلاحیت نگهداری از این آثار ارزشمند تاریخی، فاجعه از میان رفتن شناسنامه فرهنگی و هویت تاریخی را تشدید می‌كند.
راز خانه‌های تاریخی شهر تبریز
به هر حال آنچه در گزارش پایانی این موضوع مهم به نظر می‌رسد، اینكه شهر تبریز با این همه ظرفیت‌ها و پتانسیلی كه از آن نام برده می‌شود، یا استحقاق شهر نمونه گردشگری جهان اسلام، زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر ایران را دارد و یا نه؟!
شكی نیست به یقین با عزم، كمك و همكاری دستگاه‌های مسئول، مدیران و دست‌اندركاران و نیز با همت و تلاش خود شهروندان تبریزی؛ تحقق آرمان «تبریز شهری جهانی و برای همیشه به عنوان زیباترین و توسعه یافته‌ترین شهرهای جهان اسلام» ملقب شود و به نظر می‌رسد، دور از دسترس هم نباشد و در بین شهرهای ایران شهر تبریز، به عنوان اولین شهر جهانی توسعه یافته و زیبا لقب بگیرد.
چرا كه ملت و مسئولان این منطقه و به ویژه تبریزی‌ها در عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی كشورمان نشان دادند، كه همیشه و در همه حال پیشگام و در خط مقدم سایر كلانشهرهای ایران بوده و هستند، كه نمود بارز این امر به خاطر همت و تلاش مردمان این خطه، شهر تبریز، به عنوان «شهر اولین‌ها»، مطرح است.