كلیسای وانك،

اصفهان، نصف جهان ؛ شهری است كه باید پیاده آن را پیمود تا بهتر آن را دریافت. شهری كه در گوشه و كنار آن گاها به مجموعه هایی بر میخوریم كه شاید در كشور كم نظیر و یا بی نظیر باشد ، یكی از این آثار بی نظیر كلیسای وانك می باشد كه بزرگترین و زیباترین كلیسای جلفای اصفهان است.

  
كلیسای وانك كه به زبان ارمنی آمنا پركیچ به معنی منجی یا نجات دهنده خوانده می‏شود به نام كلیسای "سن سور” نیز شهرت دارد كه در زمان شاه عباس ساخته شده ‌است. كلیسای وانك كه از كلیساهای تاریخی ارمنیان اصفهان بود در محله جلفای اصفهان واقع شده است و از نظر طلاكاری سقف و سطح داخل گنبد و نقاشی های تاریخی از زیباترین كلیساهای جلفای اصفهان است.

وانك در زبان ارمنی به معنی صومعه است، قدمت موزه كلیسای وانك، البته نه در شكل و وسعت كنونی آن، به صد سال پیش یعنی سال‌های ۱۹۰۵-۱۹۰۶ میلادی باز می‌گردد، در این تاریخ به كوشش و یاری طاطاووس هونانیان، فرزند هاروتون هونانیان، نویسنده كتاب تاریخ جلفای اصفهان، اتاق‌هائی در ضلع شمالی حیاط كلیسای وانك برای نگهداری و نمایش كتاب‌ها، نسخه‌‌های خطی و اشیای تاریخی ساخته شدند، كه تا سال ۱۹۳۰ میلادی به منزله موزه و كتابخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

 
معماری كلیسای وانك شیوه‏ای ایرانی دارد و همانند مساجد ایرانی دارای گنبدی عظیم است. البته درون كلیسا به سبك كلیساهای وانك و نقاشیها و آب طلاكاریهای آن شیوه ایرانی است. تابلوهایی كه بر اساس مندرجات كتاب مقدس از زندگی حضرت مسیح در این كلیسا موجود است سبكی اروپایی و عمدتاً ایتالیایی دارند. كتیبه های درون كلیسا به خط ارمنی طلایی بر زمینه لاجوردی است. بر سر در شمالی كلیسا صحنه ‏ای از مراسم تدفین حضرت مسیح (ع) نقاشی شده است.

ر سال ۱۹۰۵ میلادی برابر با ۱۳۲۲ هجری قمری در شمال كلیسای وانك ساختمان بنا نهاده شد كه دارای چند سالن است و به محل موزه كلیسا اختصاص داده شد. تابلوهای نقاشی كه از سوی كشورهای اروپایی به كلیسا تقدیم شده در این موزه نگداری می‏شود. از جمله اشیا موزه‏ای دیگر كه در موزه كلیسا موجود است تعدادی كتاب خطی ارمنی و نیز نخستین كتاب چاپ شده در زمان صفویه را می‏توان به شمار آورد.  

نماز خانه اصلی كلیسای وانك كه به شكل متوازی الاضلاع است شامل دو قسمت چهارگوش است كه قسمت اول شبستان بنا و قسمت دوم كه زیر گنبد خانه است محل اجرای مراسم و سرودهای مذهبی است. ازاره های دیوارهای نماز خانه را كاشی های خشتی چند رنگ فرا گرفته است. در قسمتهای بالای ازاره تصاویر بسیار زیبائی نقاشی شده اند كه از كتب مقدس الهام گرفته شده و تمامی سطح فضای گنبد را تزئین كرده است

دور تا دور گنبد داستان خلقت آدم و حوا است كه بوسیله نقاشان ارمنی ترسیم شده اند. بر محراب بسیار زیبای كلیسا نیز تصاویری از جمله تصویر حضرت مسیح (ع) نقاشی شده است. نمای خارجی گنبد كلیس بدون تزئینات كاشیكاری است و با آجر ساده پوشانده شده است.

در گوشه حیاط كلیسای وانك برج ناقوس زیبا و بزرگی ساخته شده كه بر چهار ستون سنگی استوار است. در گوشه دیگری از این حیاط و روبروی برج ناقوس ستون بلندی از سنگ یادبود ۱/۵ میلیون نفر ارمنی ساخته شده كه در سال ۱۹۱۵ میلادی قتل عام شده اند.

در صحن حیاط كلیسای وانك چند نفر از ارامنه مشهور از جمله چند اسقف اعظم و نمایندگان سیاسی كشورهای اروپایی كه در اصفهان در گذشته اند به خاك سپرده شده اند. 

قسمتهای مختلف كلیسا:

كلیسای وانك دارای تأسیسات مختلفی مانند موزه و كتابخانه است. موزه كلیسا در سال 1322 هجری قمری برابر با 1905 میلادی ساخته شد.

اشیائی كه در سالن های آن به معرض تماشای بازدید كنندگان گذاشته شده اند شامل تابلوهای نقاشی كار نقاشان اروپائی است كه به كلیسا اهداء كرده اند. تعدادی كتب خطی نفیس نیز در این موزه نگهداری می شوند.

از جمله مجموعه های نفیس ین موزه فرامینی است كه در طول تاریخ صفویه به بعد سلاطین و حكام ایران درباره ارامنه صادر كرده اند. این فرامین از نظر بررسی تاریخ ارامنه بسیار مهم و قابل ملاحظه بوده و در عداد منابع قابل اعتماد به شمار می روند.

از دیگر تأسیسات كلیس چاپخانه است. این چاپخانه كه به سعی و كوشش و ابتكار پیشوای ارامنه آن روزگار به نام خاچاطور كساراتسی GZARATSSY در جلفا تأسیس شده بود در سال 1636 میلادی به عنوان اولین چاپخانه شروع به كار كرد و نخستین كتابی كه به وسیله آن به چاپ رسید زبور داوود بود كه از این كتاب فقط یك نسخه در دنیا موجود است و آن نیز در شهر آكسفورد انگلستان نگهداری می شود.

تصویر این كتاب درموزه كلیسا در معرض بازدید عموم است. كتابخانه كلیسای وانك نیز با 000/25 جلد كتاب به عنوان یكی از بهترین منابع مورد استفاده محققین و پژوهشگران ارمنی و سایر ادیان قرار میگیرد.

ساختمان كلیسا:

در گوشه حیاط كلیسا برج ناقوس زیبا و بزرگی ساخته شده كه بر چهار ستون سنگی استوار است. در گوشه دیگری از این حیاط و روبروی برج ناقوس ستون بلندی از سنگ یادبود 1/5 میلیون نفر ارمنی ساخته شده كه در سال 1915 میلادی قتل عام شده اند.

در صحن حیاط كلیسا چند نفر از ارامنه مشهور از جمله چند اسقف اعظم و نمایندگان سیاسی كشورهای اروپایی كه در اصفهان در گذشته اند به خاك سپرده شده اند.

بزرگترین كلیسای جلفا :

این كلیس به نامهای سن سور و آمنا پركیچ نیز نامیده می شود بزرگترین كلیسای جلفا است. این كلیسای با شكوه در سال 1015 هجری قمری برابر 1605 میلادی در اراضی باغ زرشك احداث شد و پس از 50 سال در سال 1065 هجری قمری برابر 1655 میلادی توسعه یافت و به صورت امروز در آمد.

این كلیسا دارای گنبدی عظیم و دیوارهای رفیع و طاقهای بلند و زیباست كه در حال حاضر محل اقامت خلیفه ارامنه ایران و هندوستان می باشد.

ساختمان نماز خانه كلیسا:

نماز خانه اصلی كلیسا كه به شكل متوازی الاضلاع است شامل دو قسمت چهارگوش است كه قسمت اول شبستان بنا و قسمت دوم كه زیر گنبد خانه است محل اجرای مراسم و سرودهای مذهبی است. ازاره های دیوارهای نماز خانه را كاشی های خشتی چند رنگ فرا گرفته است. در قسمتهای بالای ازاره تصاویربسیار زیبائی نقاشی شده اند كه از كتب مقدس الهام گرفته شده و تمامی سطح فضای گنبد را تزئین كرده است.

دور تا دور گنبد داستان خلقت آدم و حوا است كه بوسیله نقاشان ارمنی ترسیم شده اند. بر محراب بسیار زیبای كلیسا نیز تصاویری از جمله تصویر حضرت مسیح (ع) نقاشی شده است. نمای خارجی گنبد كلیس بدون تزئینات كاشیكاری است و با آجر ساده پوشانده شده است.

موقعیت:

چهارراه حكیم نظامی خیابان نظر شرقی

سال تاسیس: 1065 هجری مطابق با 1654 میلادی

از ویژگیهای ساختمان:

بزرگترین و زیباترین كلیسای جلفای اصفهان است

از نظر طلاكاری سقف و سطح داخل گنبد و نقاشی های تاریخی از زیباترین كلیساهای جلفای اصفهان است

داخل كلیسا و تمام دیوارهای اطراف و جوانب آن از تزئینات نقاشی رنگ و روغن و آب طلا به سبك ایرانی و تصاویری از زندگی حضرت مسیح (ع) متاثر از نقاشی ایتالیایی تزئین شده است

برج ناقوس روبروی در اصلی كلیس به سبك ایرانی است و در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده است

تاریخچه كلیسای وانك

محله جلفای اصفهان كه كلیسای وانك در آن قرار دارد، از دیرباز محل اسكان ارامنه مهاجر در ایران بود. در زمان صفویه، شاه عباس اول در جنگ با عثمانی‌ها دستور به عقب‌نشینی ایرانیان داد. در طول مسیر بازگشت، سپاه ایران از ارمنستان عبور می‌كرد. به دستور شاه عباس بخش‌های زیادی از مسیر برای جلوگیری از پیشروی عثمانیان ویران می‌شد و در این بین مردم ارمنستان در خطر كشتار دسته‌جمعی قرار داشتند. به همین دلیل شاه عباس تصمیم گرفت ارامنه را با خود به ایران بیاورد و اسكان دهد. در انتهای این كوچ طولانی، شاه عباس و سپاهیان او به‌همراه مردم ارمنستان به اصفهان رسیدند و شاه عباس زمین‌هایی در منطقه جلفا به ارامنه اهدا كرد.

شكل قدیمی محله جلفا با شكل امروزی آن تفاوت‌های زیادی داشت. به مرور زمان ارامنه تصمیم به ساخت‌وساز در این منطقه و ایجاد تاسیسات مختلف از جمله بنای مذهبی برای اجرای مناسبات دینی خود گرفتند. با تلاش ارمنی‌های مقیم اصفهان در محله جلفا، تا پایان قرن ۱۷ میلادی ۲۴ كلیسا تاسیس شد؛ در حالی كه تعداد كلیساها در دیگر نقاط شهر اصفهان تا آن زمان به ۶ عدد می‌رسید؛ اما متاسفانه امروز تنها ۱۳ كلیسا از آن دوران باقی مانده است.

قدمت كلیسای وانك به سال ۱۶۰۶ میلادی می‌رسد. در آن زمان تنها ساختمان كوچكی در قسمت جنوب غربی بنای امروزی ساخته بودند كه با نام كلیسای هاكوب (یعقوب) شناخته می‌شد. این كلیسای كوچك، برای مدت ۵۰ سال مورد استفاده روحانیون مسیحی قرار گرفت و در این مدت كشیش‌ها و خلیفه‌های زیادی در این كلیسا آموزش دیدند. كلیسای هاكوب در آینده به سنگ بنای اصلی كلیسای آمنا پركیچ یا كلیسای وانك تبدیل شد. بر سر در ورودی كلیسای وانك متنی حك شده است كه قدمت كلیسای وانك را نشان می‌دهد. متن این كتیبه به شرح زیر است:

وانك آمنا پركیچ و مقر اسقف اعظم ارمنیان ۱۶۰۶ میلادی 

پس از گذشت ۵۰ سال، در سال ۱۶۵۵ میلادی، ساكنان جلفا در زمان حكومت شاه عباس دوم ساخت بنای اصلی كلیسا را آغاز كردند كه تقریبا همین بنای امروزی است. ساخت كلیسای جدید وانك از سال ۱۶۵۵ تا ۱۶۶۴، یعنی نزدیك به ۱۰ سال طول كشید. از سال ۱۹۰۵ روند گسترش محوطه كلیسا نیز توسط ارامنه آغاز شد و ساختمان‌های جدید در محوطه ساخته شدند.

موزه كلیسای وانك نیز درسال ۱۹۰۵ افتتاح شد و تا سال ۱۹۳۰ هم موزه و هم كتابخانه بود. با گذشت زمان، بخش‌های مختلف در كلیسای وانك كامل شدند و قسمت‌های مختلفی مانند نمازخانه، برج ورودی كلیسا و ساختمان‌های اداری در این مجموعه به وجود آمدند. در سر در ورودی غربی كلیسای وانك، كتیبه‌ای از جنس كاشی و لاجوردی رنگ با خطی طلا نوشت به چشم می‌خورد كه روی آن متن زیر حك شده است:

كلیسای وانك آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی كه در این كلیسا انجام می‌شود، نصیب آنهایی كه در قید حیاتند یا در گذشته‌اند شود.

ساخت‌وساز ارامنه اصفهان در منطقه جلفا باعث شكل‌گیری معماری جدید در این محله شد و در میان بناهای مختلف، كلیسای وانك برجسته‌ترین بنا به حساب می‌آید. امروزه این منطقه اصیل در شهر اصفهان را با نام «محله جلفای نو» می‌شناسند و گردشگران و مسافران از كلیسای وانك به‌عنوان یكی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی این شهر بازدید می‌كنند.

نقاشی‌های كلیسای وانك

از زیباترین بخش‌های معماری در كلیسای وانك، نقاشی‌های كلیسای وانك در قسمت داخلی ساختمان اصلی است. دیوارهای داخل سالن كلیسا با گچ‌كاری پوشیده شده‌اند و در تمام دیوارها نقاشی‌های باشكوه به چشم می‌خورند. معماری داخلی كلیسای وانك از نظر طلا كاری و تذهیب و نقاشی‌های دیواری منحصربه‌فرد است و نه‌تنها در ایران، بلكه در جهان كلیسایی شناخته شده با معماری برجسته است.

نقاشی‌های كلیسای وانك به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول نقاشی‌های روی بوم و پارچه و تخته هستند كه در محراب و دیگر مكان‌ها آویخته شده‌اند و دسته دوم را نقاشی‌های دیواری و قطعه‌های سنگی نقاشی شده تشكیل می‌دهند. یكی از نقاشی‌های كلیسای وانك، هفت طبقه آسمان و بهشت و دوزخ را به تصویر می كشد كه از زیباترین آثار نقاشی این كلیسا به شمار می‌رود.

از جالب‌ترین بخش‌های كلیسای وانك كه توجه بازدیدكنندگان را به خود جلب می‌كنند مجسمه‌هایی هستند در محوطه كلیسای وانك نصب شده‌اند. این مجسمه‌ها تندیس‌هایی نیم‌تنه هستند كه از مشاهیر ارمنی ساخته شده‌اند. در سمت راست ورودی موزه تندیس مسروپ ماشتوتس، ابداع كننده الفبای ارمنی و در سمت چپ آن تندیس خاچاطور كساراتسی، اسقف اعظم ارامنه قرار دارند. از دیگر تندیس‌های معروف در كلیسای وانك می‌توان به تندیس‌های شاعران نامی ارمنی در قرن بیستم اشاره كرد كه در دو طرف ورودی كتابخانه نصب شده‌اند. یكی از آن‌ها متعلق به بارویر سواگ شاعر پرآوازه ارمنی است. این مجسمه و مجسمه‌های ورودی موزه، اثر هنرمند برجسته ارمنی زاون آیوازیان هستند كه پیش از مهاجرت به ایتالیا در ایران ساخته است و از شاهكاهای این هنرمند به حساب می‌آیند. در محوطه كلیسای وانك مقبره‌های زیادی متعلق به افراد سرشناس ارمنی نیز وجود دارند.

در میدان روبه‌روی كلیسای وانك مجسمه‌ای تمام قد با عبایی بر دوش به چشم می‌خورد كه یك دستش روی چند كتاب است و به ابزاری كوچك در دست دیگرش نگاه می‌كند. این مجسمه مربوط به خاچاطور كساراتسی، اسقف اعظم ارامنه در سال‌های ۱۶۲۰ تا ۱۶۴۶ است كه موسس اولین چاپخانه در ایران نیز بوده است. این خلیفه از قدرتمندترین و با نفوذترین پیشوایان ارمنی به حساب می‌آید و خدمات ارزنده‌ای به ارامنه جهان ارائه كرده است.

بخش های كلیسای وانك

كلیسای وانك به مرور زمان بسیار كامل شده است و قسمت‌های زیادی به آن اضافه شده‌اند. روند تكامل بخش‌های مختلف كلیسای وانك با گذشت زمان به‌خوبی مشهود است،‌ گرچه بخش‌هایی نیز به مرور زمان از بین رفته‌اند، اما قسمت‌های زیادی در طول سال‌ها اضافه، بازسازی و تجهیز شده‌اند. در این كلیسا بخش‌هایی مانند موزه، كتابخانه، دیر، ناقوس خانه، برج ساعت، چاپخانه و اماكن اداری وجود دارند. در این بخش به معرفی قسمت‌های مختلف در محوطه كلیسای وانك می‌پردازیم.

كتابخانه كلیسای وانك

بخش عمده‌ای از یادگارهای فرهنگی ارامنه اصفهان در كتابخانه كلیسای وانك نگهداری می‌شود. این كتابخانه در قسمت شمالی كلیسای وانك و در جوار موزه قرار دارد. قدمت برخی از اسناد و كتب تاریخی موجود در این كتابخانه به بیش از ۴۰۰ سال می‌رسد كه از آن‌ها در بخش بایگانی نگهداری می‌شود و دسترسی به این اسناد برای عموم وجود ندارد. كتابخانه دیر آمنا پركیچ برای ارامنه اصفهان از مهم‌ترین نقاط فرهنگی در همه جهان به شمار می‌رود.

به‌جز كتب تاریخی و فرهنگی ارامنه آثار دیگری به زبان فارسی و انگلیسی و سایر زبان‌ها در این كتابخانه وجود دارند. مجموع آثار موجود به بیش از ۳۰ هزار نسخه می‌رسد. ارامنه اصفهان و سایر نقاط ایران دسترسی مناسبی به كتب این مركز دارند، اما استفاده از امكانات كتابخانه برای غیر ارمنی‌ها شرایط خاص و نیاز به معرفی نامه دارد.

كتابخانه كلیسای وانك در سال ۱۸۸۴ و توسط هوهاننس سورنیان (خلیفه وقت) راه‌اندازی شد. هدف از تاسیس این مركز حفظ كتاب‌های با ارزش ارامنه بود كه بسیاری از نسخه‌های قدیمی را مردمان ارامنه از زمان مهاجرت با خود داشتند و در طول تاریخ این كتاب‌ها ارزش زیادی پیدا كردند. به مرور زمان به تعداد كتاب‌ها افزوده شد.

چاپخانه كلیسای وانك

در سال ۱۶۳۰ میلادی خاچاطور كساراتسی به‌عنوان خلیفه ارامنه اصفهان تصمیم به راه‌اندازی چاپخانه‌ای مدرن در كلیسای وانك گرفت. دلیل این تصمیم، سفر خلیفه به كشور لهستان و آشنا شدن با صنعت چاپ در این كشور بود. تا هشت سال بعد اولین كتاب در چاپخانه كلیسای وانك به چاپ رسید كه نسخه‌ای از زبور بود. چاپ این نسخه یك سال و پنج ماه طول كشید و برای این كار همه روحانیون كلیسا مشغول كار بودند. این كتاب نخستین نسخه كتاب چاپی در ایران نیز به شمار می‌رود.

در آن زمان ابزار و وسایل چاپخانه تنها وسایلی دست ساز و ساده بودند كه خاچاطور كسارتسی و همراهانش از تجربه سفر به اروپا آن‌ها را ساختند. در طول چهار سال پس از آن چهار كتاب دیگر در این چاپخانه به چاپ رسیدند كه موضوع همگی آن‌ها آموزش و نشر فرهنگ ارامنه بود. به مرور حروف چاپ منظم‌تر و زیباتر شده بودند و در چاپ آخرین كتاب از نقش و نگارها و نقاشی‌هایی نیز برای تزئین كتاب استفاده شد.

پس از آن، چاپخانه برای مدتی طولانی از رونق افتاد تا این‌كه در سال ۱۸۴۴ میلادی مانوك هوردانانیان كه به جزیره جاوه در اندونزی مهاجرت كرده بود، دستگاه چاپی با تمام تجهیزات به زادگاهش در شهر جلفا فرستاد. تا ۲۸ سال بعد نیز هم‌چنان این ماشین چاپ مورد استفاده قرار نگرفت، اما گریگوریس هوانسیان خلیفه وقت در سال ۱۸۷۲ تصمیم به راه‌اندازی مجدد چاپخانه و استفاده از این ماشین چاپ گرفت.

متاسفانه پس از آن نیز مخالفت های زیادی با فعالیت چاپخانه كلیسای وانك صورت گرفت كه در نهایت منجر به سوختن و از بین رفتن این چاپخانه شد. در حال حاضر از ماشین چاپ معروف كلیسای وانك و نمونه‌هایی از كتاب‌های چاپ شده در سال‌های دور در چاپخانه كلیسا، در موزه وانك نگهداری می‌شوند.

نمازخانه كلیسای وانك

در كلیسای وانك ساختمانی برای نمازخانه تعبیه كرده‌اند كه به‌شكل متوازی الاضلاع است و از دو قسمت تشكیل می‌شود. قسمت اول شبستان است و از قسمت دوم كه زیر گنبد خانه قرار دارد، برای اجرای مراسم مذهبی در ایام خاص استفاده می‌شود.

در تمام دیوارهای ساختمان نمازخانه، كاشی‌كاری‌های رنگی به چشم می‌خورند. در بالای دیواره‌ها تا درون گنبد نگاره‌هایی از كتاب مقدس حك شده‌اند و قسمت داخلی گنبد پوشیده از تزیینات نگاره‌ها و كاشی‌كاری است؛ اما در سطح خارجی گنبد تنها نمای آجری دیده می‌شود.

بنای یادبود شهدای نژاد كشی ارامنه

در محوطه كلیسای وانك و در قسمت شمال غربی كلیسا سازه‌ای با معماری خاص به چشم می‌خورد. این بنا در سال ۱۹۷۵ میلادی، در شصتمین سالگرد نسل كشی ارامنه به دست عثمانیان ساخته شد. این بنا مربع شكل است و از چهار ستون تشكیل شده كه در بالا به هم وصل شده‌اند. مهندس طراح، آلبرت آجمیان، با هدف فرهنگ‌سازی برای نسل‌های بعدی ارامنه مهاجر و به‌منظور زنده نگه‌داشتن یاد كشته‌شدگان، این اثر را خلق كرده است. هر سال در تاریخ ۲۴ آوریل در این محل مراسم یادبود با حضور ارامنه اصفهان برگزار می‌شود.

ساختمان اداری

كلیسای وانك امروزه نیز مهم‌ترین مركز اجتماعی برای ارامنه اصفهان است. گرچه در گذشته این كلیسا به محدوده وسیع‌تری خدمت‌رسانی می‌كرد و گاهی اوقات حتی ارامنه كشور هند نیز برای انجام امور اداری خود به كلیسای وانك مراجعه می‌كردند، امروزه تنها به مناطق جنوبی ایران خدمات ارائه می‌كند.

كلیه امور اداری مربوط به ازدواج و فوت و ولادت، از قبیل تنظیم سند و بررسی شكایت‌های قضایی ارامنه در بخش اداری كلیسای وانك انجام می‌شود. ساختمان اداری كلیسای وانك در قسمت جنوبی این مجموعه قرار دارد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است.