سازه های آبی شوشتر

با تشكیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر كه سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر كارشناسان میراث جهانی یونسكو مبنی بر اینكه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور كار قرار گرفت. این پرونده پس از تكمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی كشور به عنوان دهمین اثر ایران به كمیته میراث جهانی یونسكو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این كمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسكو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

معماری از اجتماعی ترین اشكال بروز هنر ، فرهنگ، توانمندی یك ملت و زمینه شناخت تاریخ گذشته و امكان تبلور آینده آن است. با این باور و بر اساس فرصتی كه در سال های اخیر برای شناخت معماری شهری، تولیدی و معماری مبتنی بر آب در شهر شوشتر و پیرامون آن دست داد، سعی در طرح بزرگترین مجموعه آبی و ویژگیهای آن خواهیم كرد تا به پیشنهاد مشخص در این زمینه برای حفظ میراث ارزشمند و توان آفرین آن برسیم. نقش تولیدی آب و اثر توزیع و بهره برداری از آن در شكل گیری سیستم حكومت و نظام كالبدی در كنار فعالیتهای دفاعی و اقلیمی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

ایجاد اولین امكان عبور از كارون عظیم و پهناور، مهار و بهره برداری از آب و انرژی آن به مدد پشتكار، هوش و درایت پدران ما در طی هزاران سال، یكی از بزرگترین و كهن ترین مجموعه های دست ساخت بشر تا پیش از دوران انقلاب صنعتی را پدید آورده است. مجموعه ای كه در طول كیلومترها ادامه می یابد و در طی هزاران سال كامل می شود و در جوار خود یكی از هوشمندانه ترین اشكال بروز معماری شهری–آبی را به وجود می آورد.

از شگفتیها و فرازهای این كار آبی، ایجاد مجموعه عظیم چند عملكردی، در طول نزدیك به یك كیلومتر شامل عناصر اصلی زیر می باشد:

الف) بند میزان با هدف اصلی تقسیم آب كارون به دو شاخه دو دانگه(گرگر) و چهار دانگه(شطیط).

ب) نهر داریون(داریوش) با كانالها و دریچه های متعدد و اهداف گوناگون و پیچیده ای چون آبیاری جزیره میان آب به وسعت حدود چهل هزار هكتار با تقسیم بندی ها و دریچه های بسیار دقیق كانالها، آب پخش كن ها، پلها و نهرهای مفروش و… . همچنین تامین آب شرب شوشتر و نیز ایجاد دسترسی ویژه به قلعه شاهی سلاسل.

ج) پل بند شادروان به عنوان دریچه خروجی و تنظیم ارتفاع آب در نهایت غربی این مجموعه آبی به منظور سوار كردن آب شطیط بر روی نهر داریون و ایجاد امكان عبور از كارون در شاهراه اصلی شرقی غربی منطقه در مسیر شاهی تیسفون تا پاسارگاد.

د) ایجاد تعداد زیادی كانالهای فرعی برای آبیاری و به راه انداختن آسیابها و استفاده صنعتی از انرژی آب.

ه) كف سازی سنگی كارون در این فاصله به منظور تثبیت كف رودخانه.

و) ایجاد عمارت كلاه فرنگی برای كنترل میزان ارتفاع آب و نظارت بر عملیات در محدوده این مجموعه.

ز) و در نهایت خود قلعه سلاسل به عنوان مركز فنی، حكومتی و مدیریت آب منطقه.

گلوگاه دستیابی و كنترل خوزستان و آب آن عمدتاً در این منطقه شكل گرفته و تجلی آن قلعه سلاسل است كه به تناوب از دوران ایلامی تا اواخر قاجار، محل استقرار حكومت محلی برفراز صخره شوشتر بوده است. این مجموعه عظیم چنانكه گفته شد در فاصله بند میزان تا پل بند شادروان كامل می شود و به صورت چند منظوره آب كارون را در طول نزدیك به یك كیلومتر، چند متر بالا آورده، از آب و انرژی آبی آن بطور شگفت انگیزی در طول چهل كیلومتر اراضی جنوبی شوشتر تا بند قیر یعنی دشت میاناب (میان او، مینو، بهشت) را به یكی از سرسبزترین مناطق دنیا مبدل كرده بوده است. كانالهای دستكند و دست ساخت متعدد و پلهای آب بر و پل بندها و آسیابها و دیگر تاسیسات آبی صنعتی نه تنها شهر شوشتر را سیرآب و تهویه می كرده، بلكه یكی از سرسبزترین و آبادترین مناطق را برای تولید انبوه و گسترده و كشاورزی (چونان انبار بزرگ غله) خلق كرده است.

كشاورزان در حاصل تولید، شهر نشینان و نیروهای نظامی و دیوانی نیز از بازار تولید تغذیه می كرده اند، به نحوی كه منطقه خود بستر تمدنها و شهرهای مهمی چون احتمالاً هیدالو (ایلامی هخامنشی) دستوا(پارتی- قبل و بعد از اسلام عسكر مكرم) و شوشتر كنونی(ساسانی) بوده است.

در ادامه این تاسیسات آبی ، پیرامون شاخه های كارون عناصر متعدد دیگری شكل گرفته اند كه از آن میان می توان به مجموعه شگفت انگیز پل بند گرگر، مجموعه آبشارها(حدود پنجاه آسیاب كه در خدمت كشاورزی منطقه بوده است)، برج عیار و تاسیسات منظم آن، بند زیبای ماهی بازان (خدا آفرید)، پل بند لشكر، بند خاك و بسیاری از دیگر پلها و آب پخش كن ها و كانالهای و تاسیسات در دو سوی جزیره میان آب (و نیز شماری از عناصر هنوز ناشناخته) اشاره كرد. رد این مجموعه را بوسیله كانال دستكند مسرقان از بند قیر تا شرق اهواز و نیز تاسیسات آبی–صنعتی كهن اهواز می توان پی گرفت. كار انسانی شگفت انگیزی كه به قول مهندس حامی اجازه نمی داده است حتی یك قطره از آب كارون هدر رود و به دریا بریزد.

این مجموعه عظیم در واقع تنها با پشتیبانی مالی، نظامی، اداری و فنی وبویژه مدیریت بسیار هوشمندانه و قوی حكومتهای متمركز و مقتدر در كشور و نمایندگان آنان به صورت شاهكان و میرآبها و مهندسان میسر می شده است به نحوی كه حكومت در منطقه خوزستان همواره با مدیریت مهندسی آب در هم آمیخته بوده است و بر این اساس می توانسته پا بر جا بماند و انبار غله منطقه و تولیدات گسترده صنعتی آن باشد.

مدیریت آب خوزستان به قدری تخصصی و مهم بوده است كه حتی با تغییر حكومتها تغییر نمی كرده و تا حمله مغول هم كمابیش سرپا بوده است. این مجموعه عظیم تر از آن بوده است كه با توان افراد و حتی حاكمان محلی قابل كنترل و اداره باشد.

در نتیجه مركز مدیریت و مهندسی آب خوزستان در طول تاریخ بطور عمده در قلعه سلاسل شكل می گرفته است و حاكم خوزستان كه خود میراب خوزستان و مسئول تشكیلات فنی آن بوده، عنصر مهمی در مجموعه حكومت كشور به حساب می آمده است. وزارت «كست افزوده» ساسانی با وظیفه مدیریت پیمودن و آب، شاید از همین قلعه سلاسل هدایت می شده است.

هر زمان قدرت و تمركز حكومتهای مركزی افول كرده، در معرض تهاجمها و نابسامانی قرار گرفته است، این مجموعه در هم پاشیده و از كارآیی و رونق افتاده است. با ضعف قدرتهای متمركز ناشی از جنگ و تهاجم و ضعف مالی و نظامی و قطع ارتباط متقابل حكومت منطقه و حكومت مركزی این ماشین عظیم كه به مراقبت پر هزینه و سنگین دائمی مالی نظامی و فنی نیازمند بوده است از كار می افتاده و قحطی و ویرانی در منطقه رخ می نموده است. (نمونه های تاریخی بقا و زوال از این دست را در این منطقه و در بین النهرین بسیار می توان یافت)

به همین سبب آب همواره عنصر مورد ستایش، مطهر، مقدس و مهمی در اعتقادات و سنن مردم این مرز و بوم بوده است. با توجه به بحث فوق روشن است كه مطالعه سیستم آبی خوزستان، ریشه ها، زمینه های تاریخی و عناصر آن نه تنها خود فی نفسه بسیار مهم و پر جذبه است، بلكه زمینه منحصر بفردی برای شناخت علت پدیدار شدن حكومتهای مقتدر و متمركز آسیایی و شكل خاص آن در ایران بشمار می آید.

در این راستا با همكاریهای ویژه فرهنگی، دانشگاهی و بخصوص سازمان میراث فرهنگی، با زمینه های معماری، معماری شهری، شهرسازی، باستانشناسی، تاریخ، هنر، مردم شناسی و جامعه شناسی در منطقه به آموزش و انتقال تجربه بی نظیر نیاكان در طول هزاره ها در مهار بزرگترین رودخانه كشور، در جهت ایجاد تمدنی بزرگ همت گمارده ایم.

این جاری بی زوال كه در جهت تكامل زندگی، تولید نعم مادی و جهت احیای شهر و منطقه در گذشته كار كرده است، امروزه با هدف استخراج علوم در ایران باستان در فن ابیاری و تبدیل به یك مجموعه فرهنگی، تفریحی و تولیدی از طریق احیای بخشهایی از سیستم آبی گذشته، و نیز محلی برای جلب سیاحان، به صورت یك پارك موزه گسترده، بررسی می شود؛ تا به حفظ میراث و انتقال شگردها و تجربه های تولید كهن و شناخت علمی اسرار زندگی پیشینیان كمك كند. بی تردید این مجموعه بر اساس همه نظرات كارشناسی سودی سرشار برای مملكت ببارخواهد آورد.

 آشنایی با سازه های آبی شوشتر

تاریخچه ساخت سازه های آبی شوشتر

ساخت اولیه این مجموعه به قرن پنجم هخامنشی و سلطنت داریوش بزرگ برمی گردد، اما بیشتر ساخت آن در دوره ساسانی با هدف استفاده بهینه از آب و تصفیه آن با روش های قدیمی انجام شده است. سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از پل ها، بركه ها، سدها، كانال ها و تونل ها است. حتی این مكان به عنوان بزرگترین مجتمع صنعتی قبل از انقلاب صنعتی در نظر گرفته شده است.

قدیمی ترین آثار یافت شده در این منطقه مربوط به دوران پارینه سنگی و ماقبل تاریخ است. به دلیل قرار گرفتن رودخانه كارون در كنار شهر شوشتر، موقعیت ایده آل و شرایط زندگی در این مكان فراهم شده و اقوام مختلف نیز خواهان اقامت در این مكان بودند. طبق اسناد به دست آمده، شهر شوشتر در دوره ایلامی به دلیل همجواری با معبد چغازنبیل از اهمیت زیادی برخوردار بود.

در زمان اردشیر اول، این شهر بازسازی شد و به جزیره ای در آب تبدیل شد كه اهمیت ساخت مجموعه عظیمی از سازه های آبی در شوشتر را افزایش داد. با احداث این مجموعه چهره شهر تغییر كرد، البته سنگ بنای اولیه آن توسط داریوش بزرگ گذاشته شد، كه در این دوره به پیشرفت چشمگیری دست یافت.

شهر شوشتر در دوره اشكانیان به عنوان پایتخت حكام محلی خوزستان انتخاب شد و یكی از مراكز مهم خوزستان در دوره ساسانی بود.

سیستم هیدرولیك تاریخی شوشتر

این شهر در زمان شاپور ساسانی به اوج شهرت خود رسیده و در باشكوه ترین دوره تاریخی خود به سر می برد. در حال حاضر از شهر شوشتر به عنوان موزه بناها و سازه ها یاد می شود، به همین دلیل از آن به عنوان یك شهر منحصر به فرد در جهان یاد می شود.

سیستم هیدرولیك تاریخی شوشتر چگونه كار می كند

كارون یكی از بزرگترین و مهمترین رودخانه های ایران است كه قبل از ورود به شوشتر به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می شود. گرگر رودخانه ای مصنوعی است كه مربوط به زمان اردشیر اول، بنیانگذار امپراتوری ساسانی است. سه تونل آب را از رودخانه گرگر به سازه های آبی منتقل می كنند. آب ورودی از طریق چندین كانال تقسیم می شود، چرخ آسیاب را می چرخاند و سپس به شكل یك آبشار به داخل حوضچه می ریزد.

سیستم هیدرولیك باستانی شوشتر منظره شگفت انگیزی دارد و یكی از شاهكارهای مهندسی عمران در جهان است. ساسانیان برای تقسیم آب رودخانه بین مناطق مختلف شوشتر و حتی برخی از شهرهای اطراف از تكنیك های قدیمی استفاده می كردند كه بخشی از آنها با گذشت چندین قرن هنوز كار می كنند.

بناهای موجود در محوطه باستانی سازه های آبی شوشتر به سه قسمت تقسیم می شوند:

آسیاب های آبی شوشتر سیستم هیدرولیك تاریخی شوشتر

منطقه شرقی : حدود 10 آسیاب در این منطقه وجود دارد. برخی از آنها آسیاب دو برادران هستند، داراب خان، حاج مندل، راتق و دهانه شهر. هر یك از این آسیاب ها دارای دو سنگ آسیاب هستند. آب مورد نیاز این آسیاب ها از تونل ورودی تأمین می شود.

منطقه شمالی : در این منطقه علاوه بر آسیاب های خدایی، رضا گلاب یا آسیاب پنیر و رضوان، تاسیسات مربوط به نیروگاه مستوفی وجود دارد كه در سال 1332 احداث شده و یك پمپ خانه تأمین آب شهر است.

منطقه غربی : 21 آسیاب در این منطقه وجود دارد و آب مورد نیاز این آسیاب ها از طریق یك تونل سه كوره ای تأمین می شد. راه ورود به منطقه غربی از طریق پلی به نام دوپلون است. آسیاب های این منطقه در دو نوع مدل شیب دار و ساده ساخته می شوند. علاوه بر آسیاب ها، یك كارخانه تولید یخ و یك خانه پمپ آب نیز وجود دارد.

زیر پله ها در منطقه غربی (این راه پله راه اتصال قسمت قدیمی شهر با منطقه غربی بود) و در سقف آسیاب بنام لوآلی ساختمانی با نقشه مربع و سقف گنبدی به سبك آتشكده ها، كه به نمازخانه نسبت داده می شود. در انتهای منطقه ای به نام سیكا واقع شده است. ورودی این محفظه ها از طریق پله هایی كه داخل صخره تعبیه شده اند، تأمین می شود.

آسیاب ها و آبشارهای شوشتر از منحصر به فردترین نمونه هایی است كه برای استفاده بهینه از آب در دوران باستان استفاده می شده است. این منطقه مجموعه ای از سدها، تونل ها، كانال ها و آسیاب های آبی است كه یك مجموعه اقتصادی است و بخشی از مجموعه بزرگ سازه های آبی شوشتر است كه به كرات در كتب تاریخی ذكر شده است.

اساس مجموعه این است كه سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود كرده و سطح آب را بالا می برد تا از سه تونل حفر شده در تخته سنگ آب برداشت كند. این سه تونل آب را به سمت مجموعه هدایت می كنند و به چندین كانال تقسیم می شوند كه پس از چرخاندن آسیاب ها، آب در آبشارها به مناطق شبیه استخر جریان می یابد.

یكی از بارزترین ویژگیهای مجموعه آسیاب ها و آبشارها مجاورت آن با قسمت تاریخی شهر شوشتر است. این منطقه علاوه بر مصارف صنعتی، آب مورد نیاز ساكنان در روزهای كمبود آب را نیز تأمین می كند.

یك ویژگی بصری بسیار زیبا و منحصر به فرد كه در این مجموعه وجود دارد و جلوه ای خاص به آن می بخشد این است كه پساب آسیاب ها به صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به مناطق حوض مانند می ریزد كه منظره ای چشم نواز و دلپذیر را ایجاد می كند.

فهرست سازه های آب شوشتر چگونه كار می كند

سازه های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسكو شامل چندین اثر است كه قصد معرفی آنها را داریم:

1. سد سطح : همانطور كه می دانید، برای كشاورزی، زمین باید با آب رودخانه آبیاری شود و به دلیل پایین بودن سطح رودخانه از زمین، آب باید بالا برود. امروز آب از رودخانه پمپاژ می شود اما در گذشته پمپ وجود نداشت! بنابراین آنها ساختاری به نام سد ایجاد كردند كه عمود بر رودخانه ساخته شده و با مسدود كردن جریان آب سطح آن را بالا نگه می دارد.

2. برج كلاه فرنگی : این برج در دوره قاجار ساخته شده و در كنار رودخانه شطیط واقع شده است. این مكان محلی بود كه امپراتور روم یا شاپور ساسانی بر رودخانه و كار كارگران نظارت می كرد. البته برخی آن را محلی برای نظارت بر میزان و شدت جریان رودخانه می دانند.

باند میزان (سد میزان) در رودخانه گرگر 

3. رودخانه گرگر : این رودخانه در دوره هخامنشیان در شمال شهر شوشتر برای توسعه سازه های آبی در این شهر حفر شده است. از دلایل ساخت این رودخانه می توان به كاهش حجم آب رودخانه كارون، آبیاری اراضی بالای رودخانه كارون و امنیت شهر اشاره كرد.

4. پل گرگر : تاریخچه ساخت این پل به دوره ساسانیان برمی گردد و دلیل ساخت آن منحرف شدن مسیر آب از رودخانه دست ساز و تاریخی گرگر و آب به تونل های آسیاب بادی است.

آبشارهای سیستم هیدرولیك تاریخی شوشتر

از دیگر بناهای این مجموعه عظیم و بزرگ می توان به پل برج عیار یا صائبی اشاره كرد كه در رودخانه گرگر و در پایین آبشارها واقع شده است كه در دوره ساسانی ساخته شده است. قلعه شوشتر سلاسل نیز یك قلعه بسیار بزرگ است كه در كنار رودخانه شطیط واقع شده است و دارای بخش های مختلفی از جمله حیاط، پادگان، اصطبل، حمام، شبستان، برج، باغ، قلعه خانه، خانه حرم، آشپزخانه و دروازه های متعدد است. قلعه سلاسل محل اقامت رسمی استاندار خوزستان است و در كوهی واقع شده است كه مانند فلات كوچكی است و بارها مورد بازسازی قرار گرفته است.

پل شادروان قسمت دیگری از مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر است كه برخی از آنها قدیمی ترین پل های جهان نامیده می شوند. این پل دارای 44 عدد دهانه بود كه از این تعداد تنها 16 دهانه طاق و 8 دهانه بدون طاق قابل مشاهده است. پل شاه علی نیز از دوره صفویه به جا مانده و در نهر داریون واقع شده است.

این پل كه پس از احداث پل جدید بین اهواز و شوشتر، دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد دارای چندین طاق بود كه امروزه تنها 3 طاق از آنها باقی مانده است. پل بند لشكر كه قدمت آن به دوره ساسانیان برمی گردد، در كنار یكی از شش دروازه تاریخی شوشتر قرار دارد.

پل شادروان، معروف به بند قیصر 

در حال حاضر این پل سالم ترین پل باقی مانده از دوره ساسانیان به حساب می آید كه گردشگران زیادی از آن بازدید می كنند.

آسیاب ها و آبشارهای شوشتر به دلیل زمان ساخت یكی از شاهكارهای فنی و مهندسی در جهان هستند. این شاهكار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است. و همیشه تعداد زیادی از گردشگران از این بناهای با شكوه تاریخی بازدید می كنند.

كاربری سازه های آبی شوشتر

هر یك از سازه های آبی شوشتر كاركرد و كاربرد خاص خود را دارند كه در ارتباط با یكدیگر، مجموعه‌ای به هم پیوسته را تشكیل می‌دهند. در ساخت و معماری سازه های شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملات ساروج به كاررفته است. این سازه‌ها، روزگاری موجب رونق صنعت و كشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.

سازه های آبی شوشتر، آب را یكسان و برابر به همه‌ شهر رسانده و از فوران رود كارون جلوگیری می‌كردند. همچنین هوای خنكی را پدید می‌آورند كه از راه شوادون‌ها كه در گویش شوشتری به سردابه و زیرزمین گفته می‌شود، آب را به خانه‌های مردم می‌فرستادند. افزون بر آن، زمین‌های كشاورزی سیراب می‌شدند و چرخ‌های آسیاب برای تهیه آرد گندم به كار می‌افتادند.

ثبت جهانی سازه های آبی شوشتر

با تشكیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر كه سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر كارشناسان میراث جهانی یونسكو مبنی بر اینكه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور كار قرار گرفت. این پرونده پس از تكمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی كشور به عنوان دهمین اثر ایران به كمیته میراث جهانی یونسكو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این كمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسكو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

معماری از اجتماعی ترین اشكال بروز هنر ، فرهنگ، توانمندی یك ملت و زمینه شناخت تاریخ گذشته و امكان تبلور آینده آن است. با این باور و بر اساس فرصتی كه در سال های اخیر برای شناخت معماری شهری، تولیدی و معماری مبتنی بر آب در شهر شوشتر و پیرامون آن دست داد، سعی در طرح بزرگترین مجموعه آبی و ویژگیهای آن خواهیم كرد تا به پیشنهاد مشخص در این زمینه برای حفظ میراث ارزشمند و توان آفرین آن برسیم. نقش تولیدی آب و اثر توزیع و بهره برداری از آن در شكل گیری سیستم حكومت و نظام كالبدی در كنار فعالیتهای دفاعی و اقلیمی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

ایجاد اولین امكان عبور از كارون عظیم و پهناور، مهار و بهره برداری از آب و انرژی آن به مدد پشتكار، هوش و درایت پدران ما در طی هزاران سال، یكی از بزرگترین و كهن ترین مجموعه های دست ساخت بشر تا پیش از دوران انقلاب صنعتی را پدید آورده است. مجموعه ای كه در طول كیلومترها ادامه می یابد و در طی هزاران سال كامل می شود و در جوار خود یكی از هوشمندانه ترین اشكال بروز معماری شهری–آبی را به وجود می آورد.

بخش های مختلف سازه های آبی شوشتر

از شگفتیها و فرازهای این كار آبی، ایجاد مجموعه عظیم چند عملكردی، در طول نزدیك به یك كیلومتر شامل عناصر اصلی زیر می باشد:

الف) بند میزان با هدف اصلی تقسیم آب كارون به دو شاخه دو دانگه(گرگر) و چهار دانگه(شطیط).

بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته می‌شود. این بند موجب دو شاخه شدن آب رودخانه كارون شده و آن را به دو شاخه شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌كند. به‌دلیل اینكه آب تقسیم شده در رود شطیط دو برابر حجم آب تقسیم شده به رود گرگر است، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه می‌گویند.
این بند برای میزان كردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ برای همین به آن بند میزان گفته می‌شود كه به‌صورت دایره‌ای با سنگ تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است و در انتهای آن برج كلاه فرنگی قرار دارد. این بند از چند دهانه تشكیل شده‌ كه مهم‌ترین آن‌ها دهانه‌ای است جدا كه تنظیم آب دو شاخه رودخانه را انجام می‌دهد؛ به‌گونه‌ای كه اگر دبی گرگر بیشتر از یك سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال می‌دهد و برعكس؛ كه این خود از شاهكارهای معماری این بند است.

ب) نهر داریون(داریوش)
نهر داریون یا كانال داریون از رود شطیط جدا می‌شود و از آب آن برای آبیاری زمین‌های كشاورزی دشت میناب، تأمین آب آشامیدنی شهر و ایجاد دسترسی به قلعه سلاسل استفاده می‌شود. این نهر بعد از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل و طی مسافتی به‌سمت جنوب رفته و از غرب شوشتر عبور می‌كند و سپس در شمال پل بند لشكر، به دو شاخه تقسیم می‌شود. قدمت این كانال را به عصر هخامنشیان و داریوش نسبت داده‌اند.

ج) پل بند شادروان
به عنوان دریچه خروجی و تنظیم ارتفاع آب در نهایت غربی این مجموعه آبی به منظور سوار كردن آب شطیط بر روی نهر داریون و ایجاد امكان عبور از كارون در شاهراه اصلی شرقی غربی منطقه در مسیر شاهی تیسفون تا پاسارگاد.شادُروان یكی از پل‌های معروف كشور است كه داستان ساخت آن در شاهنامه آمده است و فردوسی می‌گوید فردی به نام برانوش كه از سربازان سپاه شكست رومیان در جنگ با شاپور ساسانی بوده، مأمور ساخت آن شده است. این پل كه از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است، در شاخه شطیط قرار دارد. در كنار این پل بقایای چند آسیاب دیده می‌شود.پل بند شادروان را نزدیكی پل آزادگان، در ۳۰۰ متری جنوب بند میزان، در شمال غربی شوشتر می‌توانید ببینید.

 د) ایجاد تعداد زیادی كانالهای فرعی برای آبیاری و به راه انداختن آسیابها و استفاده صنعتی از انرژی آب.
رود گرگر كه در شمال شوشتر جریان دارد یكی از شاخه‌های فرعی رودخانه كارون است كه توسط بند میزان از آن جدا شده است. این رود به‌صورت دست‌كند و مصنوعی، به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی ایجاد شده است. كف این رود را سنگ فرش و آن‌ها را با بست‌های فلزی به هم متصل كرده‌اند و این كار برای جلوگیری ازعمیق‌تر شدن بستر آن بوده است.این رود از داخل شهر عبور می‌كند و آب مورد نیاز كانال‌ها و تونل‌ها را تأمین می‌كند. سپس گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط می‌پیوندد كه به‌همراه رود دز به رودخانه كارون می‌ریزند.

ه) كف سازی سنگی كارون در این فاصله به منظور تثبیت كف رودخانه.

و) ایجاد عمارت كلاه فرنگی برای كنترل میزان ارتفاع آب و نظارت بر عملیات در محدوده این مجموعه.
كلاه فرنگی برجی هشت ضلعی و مشرف به بند میزان است كه روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقی‌مانده و در نمای آن سنگ‌های تراش‌خورده كار شده بوده است. درباره زمان ساخت و كاربرد برج كلاه‌فرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد؛ برخی معتقدند كه این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر كار كارگران بوده است؛ اما برخی بر این باور هستند كه از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌كردند.برج كلاه فرنگی را در میدان ۱۷ شهریور شوشتر در انتهای خیابان بلوار می‌توانید ببیند.

ز) و در نهایت خود قلعه سلاسل به عنوان مركز فنی، حكومتی و مدیریت آب منطقه.
قلعه سلاسل یا كهن دژ شوشتر قدیمی‌ترین بخش سازه های آبی شوشتر است كه قدمت آن را به زمان هخامنشیان نسبت می‎دهند است. این قلعه علاوه بر داشتن نقش دفاعی برای شهر، در كنترل آب نهر داریون استفاده داشته است. سلاسل در گذشته شامل بخش‌هایی چون شبستان، سربازخانه، برج، نقاره‌خانه، قورخانه، حصار و خندق بوده است؛ اما در حال حاضر، از این بنای باشكوه چیزی به‌جز چند اتاق زیرزمینی و تونل‌های داریون باقی نمانده است.

بخشهای دیگر

پل بند برج عیار: پایین‌تر از محوطه آبشارها و روی رود گرگر بنا شده كه در گذشته درون باغ قرار داشته و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین می‌شده است. در شرق این بند بقایای كانال‌ها و اتاقك‌هایی دیده می‌شود. از این محوطه در عهد صفوی و قاجار، به‌عنوان نیایشگاه صائبین استفاده می‌كردند.

بند ماهی بازان :یا بند خدا آفرین، بین رود گرگر و داریون، در منطقه‌ای به نام ماهی بازان قرار دارد كه این محله، شهر دستوا باستانی است. این بند از یك رشته سنگ یك‌پارچه تشكیل شده و در وسط آن، سه دیوار وجود دارد كه مجرای گذر آب است.
پلكان‌ها: در جنوب محوطه آسیاب‌ها و آبشارها، پلكان سنگی دست‌سازی احداث شده كه بیش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسكونی مشرف به مجموعه متصل كرده است. در مسیر این پلكان اتاق‌هایی تعبیه شده كه محل استقرار نگهبانان سازه های آبی است.
سیكا: در انتهای ضلع غربی محوطه آبشارها، سیكا قرار دارد كه دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله دست‌كند میسر است.
بند دختر: در حدود سه كیلومتری شمال شوشتر، جایی كه رودخانه‌ سخاوتمند كارون از كوهستان وارد جلگه‌ می‌شود، بستر رود به كمترین عرض خود می‌رسد. در این مكان در دوره‌ ساسانی بند دختر ساخته شد. نام‌گذاری آن به‌ دلیل نزدیكی به قلعه‌ دختر بوده است.
بند دارا: این بند در منطقه‌ میاناب و روی رود گرگر ساخته شده بود.
پل شاه علی: روی نهر داریون در جنوب شوشتر و در غرب امام‌زاده عبدالله واقع شده است.

گلوگاه دستیابی و كنترل خوزستان و آب آن عمدتاً در این منطقه شكل گرفته و تجلی آن قلعه سلاسل است كه به تناوب از دوران ایلامی تا اواخر قاجار، محل استقرار حكومت محلی برفراز صخره شوشتر بوده است. این مجموعه عظیم چنانكه گفته شد در فاصله بند میزان تا پل بند شادروان كامل می شود و به صورت چند منظوره آب كارون را در طول نزدیك به یك كیلومتر، چند متر بالا آورده، از آب و انرژی آبی آن بطور شگفت انگیزی در طول چهل كیلومتر اراضی جنوبی شوشتر تا بند قیر یعنی دشت میاناب (میان او، مینو، بهشت) را به یكی از سرسبزترین مناطق دنیا مبدل كرده بوده است. كانالهای دستكند و دست ساخت متعدد و پلهای آب بر و پل بندها و آسیابها و دیگر تاسیسات آبی صنعتی نه تنها شهر شوشتر را سیرآب و تهویه می كرده، بلكه یكی از سرسبزترین و آبادترین مناطق را برای تولید انبوه و گسترده و كشاورزی (چونان انبار بزرگ غله) خلق كرده است.

كشاورزان در حاصل تولید، شهر نشینان و نیروهای نظامی و دیوانی نیز از بازار تولید تغذیه می كرده اند، به نحوی كه منطقه خود بستر تمدنها و شهرهای مهمی چون احتمالاً هیدالو (ایلامی هخامنشی) دستوا(پارتی- قبل و بعد از اسلام عسكر مكرم) و شوشتر كنونی(ساسانی) بوده است.

در ادامه این تاسیسات آبی ، پیرامون شاخه های كارون عناصر متعدد دیگری شكل گرفته اند كه از آن میان می توان به مجموعه شگفت انگیز پل بند گرگر، مجموعه آبشارها(حدود پنجاه آسیاب كه در خدمت كشاورزی منطقه بوده است)، برج عیار و تاسیسات منظم آن، بند زیبای ماهی بازان (خدا آفرید)، پل بند لشكر، بند خاك و بسیاری از دیگر پلها و آب پخش كن ها و كانالهای و تاسیسات در دو سوی جزیره میان آب (و نیز شماری از عناصر هنوز ناشناخته) اشاره كرد. رد این مجموعه را بوسیله كانال دستكند مسرقان از بند قیر تا شرق اهواز و نیز تاسیسات آبی–صنعتی كهن اهواز می توان پی گرفت. كار انسانی شگفت انگیزی كه به قول مهندس حامی اجازه نمی داده است حتی یك قطره از آب كارون هدر رود و به دریا بریزد.

این مجموعه عظیم در واقع تنها با پشتیبانی مالی، نظامی، اداری و فنی وبویژه مدیریت بسیار هوشمندانه و قوی حكومتهای متمركز و مقتدر در كشور و نمایندگان آنان به صورت شاهكان و میرآبها و مهندسان میسر می شده است به نحوی كه حكومت در منطقه خوزستان همواره با مدیریت مهندسی آب در هم آمیخته بوده است و بر این اساس می توانسته پا بر جا بماند و انبار غله منطقه و تولیدات گسترده صنعتی آن باشد.

مدیریت آب خوزستان به قدری تخصصی و مهم بوده است كه حتی با تغییر حكومتها تغییر نمی كرده و تا حمله مغول هم كمابیش سرپا بوده است. این مجموعه عظیم تر از آن بوده است كه با توان افراد و حتی حاكمان محلی قابل كنترل و اداره باشد.

در نتیجه مركز مدیریت و مهندسی آب خوزستان در طول تاریخ بطور عمده در قلعه سلاسل شكل می گرفته است و حاكم خوزستان كه خود میراب خوزستان و مسئول تشكیلات فنی آن بوده، عنصر مهمی در مجموعه حكومت كشور به حساب می آمده است. وزارت «كست افزوده» ساسانی با وظیفه مدیریت پیمودن و آب، شاید از همین قلعه سلاسل هدایت می شده است.

هر زمان قدرت و تمركز حكومتهای مركزی افول كرده، در معرض تهاجمها و نابسامانی قرار گرفته است، این مجموعه در هم پاشیده و از كارآیی و رونق افتاده است. با ضعف قدرتهای متمركز ناشی از جنگ و تهاجم و ضعف مالی و نظامی و قطع ارتباط متقابل حكومت منطقه و حكومت مركزی این ماشین عظیم كه به مراقبت پر هزینه و سنگین دائمی مالی نظامی و فنی نیازمند بوده است از كار می افتاده و قحطی و ویرانی در منطقه رخ می نموده است. (نمونه های تاریخی بقا و زوال از این دست را در این منطقه و در بین النهرین بسیار می توان یافت)

به همین سبب آب همواره عنصر مورد ستایش، مطهر، مقدس و مهمی در اعتقادات و سنن مردم این مرز و بوم بوده است. با توجه به بحث فوق روشن است كه مطالعه سیستم آبی خوزستان، ریشه ها، زمینه های تاریخی و عناصر آن نه تنها خود فی نفسه بسیار مهم و پر جذبه است، بلكه زمینه منحصر بفردی برای شناخت علت پدیدار شدن حكومتهای مقتدر و متمركز آسیایی و شكل خاص آن در ایران بشمار می آید.

نحوه دسترسی

برای دیدن سازه های شوشتر باید راهی خوزستان شوید و سپس مسیر رسیدن به شوشتر را در پیش بگیرید. اگر از سمت تهران حركت می‌كنید می‌توانید از مسیر آزادراه خرم آباد- اندیمشك به‌سمت شوشتر بروید كه در این صورت نزدیك ۹ ساعت زمان می‌برد تا به این شهر برسید. بعد از ورود به شهر، تابلوهای راهنما شما را به این جاذبه حیرت‌آور هدایت خواهند كرد. همچنین از هر كس نام و نشان سازه های آبی را بگیرید؛ شما را راهنمایی خواهد كرد.