محله ارگ تهران از قدیمی‌ترین محله‌های به جای مانده از تهران صفوی است. در آن دوران اینجا بخش شمالی و حاكم‌نشین تهران بود. به روایتی شاه عباس صفوی بود كه یك چهارباغ و خیابان‌هایی در محل فعلی ارگ ساخت. در دوران صفویه، فقط شاه سلطان حسین و شاه سلیمان مدتی در این محدوده زندگی كردند. در دوره افغان‌ها در داخل حصار اصلی، حصاری بر گرد ارگ كشیده شده و این محدوده را از بقیه محدوده شهر جدا كرد و آقا‌محمد‌خان قاجار پس از تصرف تهران محله ارگ را به عنوان مقر سلطنت و حكومت خود انتخاب كرد. وجود چند بنای حكومتی قدیمی، قنات جاری، مشجر بودن محدوده و از همه مهم‌تر حصاری مرتفع در گرداگرد ارگ این نقطه را به صورت مناسب‌ترین محل استقرار شاه قاجار در‌آورد.
تاریخچه محله ارگ تهران
ارگ در دوره قاجار به سبب حضور شاه و دربار بیشتر از نقاط دیگر شهر آباد شد و شد مركز سیاست كشور. در داخل محدوده ارگ، چند عمارت قدیمی از عصر صفوی و زندیه وجود داشت كه عموم آنها در دوره آقا محمد خان قاجار، تعمیر شدند. آقا‌محمد‌خان به دلیل آن كه بیشتر دوران سلطنت‌اش خود را در لشكركشی و جنگ گذراند، خیلی كم در تهران اقامت داشت و نتوانست اثری در این شهر از خود به یادگار بگذارد.
در دوره فتحعلی شاه قاجار، چند عمارت مختصر به مجموعه اضافه شد اما عمده گسترش ارگ به دوره ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. نخستین طرح سامان‌دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر كردن خندق‌های اطراف آن و احداث خیابان‌های جدید آغاز شد و به تدریج سبك‌های جدید معماری در كاخ‌های اطراف ارگ رونق پیدا كرد. پس از پر كردن خندق اطراف ارگ، محل خندق و خاكریز تبدیل شد به خیابان‌های جدیدی با نام‌های ناصریه و جلیل‌آباد و جبه خانه اما محل برج و باروی ارگ در زمره اراضی سلطنتی محسوب می‌شد و شاه این بخش اراضی را به نزدیكان خود بخشید.
تاریخچه محله ارگ تهران
ارگ در دوره قاجار به سبب حضور شاه و دربار بیشتر از نقاط دیگر شهر آباد شد و شد مركز سیاست كشور. در داخل محدوده ارگ، چند عمارت قدیمی از عصر صفوی و زندیه وجود داشت كه عموم آنها در دوره آقا محمد خان قاجار، تعمیر شدند. آقا‌محمد‌خان به دلیل آن كه بیشتر دوران سلطنت‌اش خود را در لشكركشی و جنگ گذراند، خیلی كم در تهران اقامت داشت و نتوانست اثری در این شهر از خود به یادگار بگذارد.
در دوره فتحعلی شاه قاجار، چند عمارت مختصر به مجموعه اضافه شد اما عمده گسترش ارگ به دوره ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. نخستین طرح سامان‌دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر كردن خندق‌های اطراف آن و احداث خیابان‌های جدید آغاز شد و به تدریج سبك‌های جدید معماری در كاخ‌های اطراف ارگ رونق پیدا كرد. پس از پر كردن خندق اطراف ارگ، محل خندق و خاكریز تبدیل شد به خیابان‌های جدیدی با نام‌های ناصریه و جلیل‌آباد و جبه خانه اما محل برج و باروی ارگ در زمره اراضی سلطنتی محسوب می‌شد و شاه این بخش اراضی را به نزدیكان خود بخشید.
بیشتر ساختمان‌های داخل ارگ در دوره قاجار ساخته شدند و محدوده ارگ به دستور میرزاتقی‌خان امیركبیر، سنگفرش شد. از دوره ناصری بناهای متعددی در ارگ ساخته شد: حرمخانه سلطنتی، عمارت خزانه و بعضی عمارات دولتی شامل دیوانخانه، دفترخانه، مدرسه دارالفنون و مجمع الصنایع (الماسیه) است. همچنین برای كالسكه‌های سلطنتی، اصطبل و توپخانه بناهای مشخصی بنا شد. انبار غله و اسلحه نیز در محدوده داخل ارگ ایجاد شدند و مهد‌علیا مادر ناصرالدین شاه مسجدی در این محدوده بنا كرد. امروز آثاری چون كاخ گلستان، شمس العماره كاخ دادگستری، قسمت اصلی كاخ دارایی، سر در قورخانه، مدرسه دارالفنون، ساختمان كلانتری ارگ، بانك ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت كشور در محوطه ارگ قرار دارند.
میدان تاریخی ارگ تهران، اولین و قدیمی‌ترین میدان پایتخت بود. حوض آبی هم كه در روزهای گذشته در این میدان تخریب شد، دست‌كم ۱۴۰ سال پیش و در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده بود.مجموعه تاریخی ارگ تهران، ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی كشور است كه حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب می‌شود.
نخستین تغییراتی كه به واسطه شهرنشینی و توسعه شهری در محدوده ارگ تهران آغاز شد به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری باز می‌گردد. نخستین طرح سامان دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر كردن خندق‌های اطراف آن و احداث خیابان‌های جدید آغاز شد و به تدریج سبك‌های جدید معماری در كاخ‌های اطراف ارگ رونق پیدا كرد و این محل كه یادگار دوره صفویه است، تغییر شكل یافت. محله ارگ تهران حافظه تاریخی قوی برای ثبت رویدادهای گذشته ایران بوده است.بر اساس مستندات تاریخی، دارالفنون نخستین مدرسه علوم جدید، در این محل تاسیس و نخستین پارك عمومی تهران نیز در این محدوده ساخته شد.
شمس العماره
شمس العماره كه زمانی مرتفع‌ترین ساختمان تهران بود، در محله ارگ استوار شد و نخستین موزه عمومی تهران و نیز تكیه دولت مهم‌ترین بنای مذهبی شهر نیز در این محدوده استقرار یافت. بر همین اساس ارگ تهران مهم‌ترین محله تهران قدیم محسوب می‌شد كه مجموعه ای از دستگاه‌ها و ارگان‌های مهم دولتی را در خود جای داده بود.
بر اساس شواهد و مدارك تاریخی موجود، ارگ تهران نیز همانند سایر قلعه‌های شهری دارای تاسیسات دفاعی جداگانه ای بوده است، لبه‌های حصار و برج‌های اطراف ارگ تهران از معماری ویژه ای برخوردار بود و چنانچه از عكس‌های تاریخی بر می‌آید،
آن طور كه از گفته ها، تصاویر و نقشه‌های تاریخی بر می‌آید ظاهراً سر در عمارت شمس العماره از داخل خیابان ناصریه (۱۳۰۵ ه.ق) را باید ظاهراً چهارمین راه ارتباطی با عرصه‌های پیرامون تصور كرد. این راه ارتباطی، رابطه مجموعه كاخ‌های سلطنتی و بافت مسكونی جنوب ارگ و تكیه دولت از داخل ارگ را با محله موسوم به حیاط شاهی و با بازار مروی و بازار كنار خندق در خارج از ارگ برقرار می‌كرد.
علاوه بر این چهار راه كه راه‌های نفوذ ارگ به اطراف بود، به نظر می‌رسد راه‌های دیگری نیز به تدریج بر این تعداد افزوده شده باشد. وجود راهی به بیرون در قسمت جنوبی ارگ در انتهای كوچه تكیه دولت و راه دیگری در سمت غرب در انتهای خیابان در اندرون تا پیش از دهه ۱۲۸۰ ه.ق نیز احتمال دارد اما آنچه از نقشه‌ها مشخص است این راه‌ها نیز ارتباط ارگ را با عرصه پیرامون در این زمان (۱۳۰۹ ه.ق) برقرار می‌كرده اند. بنابراین می‌توان تصور كرد كه پس از طرح‌های شهرسازی دهه ۱۲۸۰ ه.ق تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر متوجه كاخ‌های سلطنتی می‌شده است.
حالا دیگر از این همه قدمت و تاریخ در محدوده ارگ تهران چیزی باقی نمانده و تنها آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، كاخ دادگستری، قسمت اصلی كاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان كلانتری ارگ، بانك ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت كشور است.
این ساختمان‌ها هر چند در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده و از جمله میراث فرهنگی حفاظت شده تهران محسوب می‌شوند، اما هویت گذشته تهران قدیم رنگ باخته و حال و هوای ارگ قدیم تهران دگرگون شده است و به نظر می‌رسد تنها احیای این محدوده تاریخی به شكل گذشته آن می‌تواند بخشی از فضاهای هویت بخش پایتخت را دوباره زنده كند. امروزه اما از خیل خاطرات گذشته ارگ تهران، جز چند عكس، چند نام و تعداد محدودی ساختمان كه در مجموعه كاخ گلستان قرار گرفته، ردی باقی نمانده است.
میدان ارگ، كه از دوره زندیه به جای مانده بود، در زمان فتحعلی‌شاه، ارگ نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان ۱۵ خرداد می‌شناسند. در اطراف ارگ خیابان‌هایی نیز وجود داشت كه
مهم‌ترین آنها خیابان ناصریه (خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران، خیابان جباخانه (خیابان بوذر جمهری-پانزده خرداد)، خیابان جلیل‌آباد (خیابان خیام)، میدان توپخانه (امام خمینی) و خیابان مریضخانه (خیابان امام خمینی) بود.
نحوه دسترسی به ارگ تاریخی تهران
بهترین مسیری كه برای رفتن به ارگ تهران می توان پیشنهاد كرد استفاده از متروی تهران است كه باید در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شده و بعد از خروج از ایستگاه وارد خیابان پانزده خرداد شده و به سمت مجموعه ارگ تهران حركت كرد. به جز مترو، اتوبوس هایی كه از نقاط گوناگون شهر به مقصد خیابان پانزده خرداد می روند وسیله مناسبی برای رسیدن به این نقطه از شهر است. همچنین تاكسی هایی كه در سطح شهر مسافران را جابه جا می كنند هم یكی دیگر از راه هایی است كه برای رسیدن به ارگ تاریخی تهران می توان انتخاب كرد.
