قلعه فلك الافلاك نگین گردشگری و بیانگر تاریخ چندین هزارساله لرستان است كه با تولد در دوران ساسانی و قدمتی كه دارد همچنان باوجود اظهاراتی مبنی بر فرونشست، استوار و پایدار بر بلندای هویت باستانی استان خودنمایی می كند.قلعه فلك الافلاكبنای عظیم آجری است كه در دوره ساسانی بر روی تپه ای باستانی در مركز شهر خرم‌آباد ساخته و زیبایی و معماری شگفت انگیز این قلعه موجب شده است از سوی بسیاری كارشناسان به عنوان یكی از شاهكارهای مهندسی و معماری دنیا لقب بگیرد.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیك خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حكومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه درآمد و از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد نیز به نام این شهر معروف شد و احتمال می رود نام فلك الافلاك در دوره قاجار به آن اطلاق شده است.
محوطه باستانی قلعه حدود ۱۲۰هزار مترمربع وسعت دارد و ارتفاع تپه با احتساب ارتفاع دیوارهای بنا از سطح خیابان های مجاور حدود ۴۰متر است، بر اساس مدارك تصویری تا حدود ۱۰۰ سال پیش بارویی ۱۲ برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته كه اكنون آثار آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده‌است.
وسعت تقریبی بنا پنج هزار و ۳۰۰ مترمربع، شامل هشت برج، ۲ صحن و ۳۰۰ جان پناه و معماری كنونی آن بیانگر الحاقات فراوانی است كه در دوران گوناگون به آن افزوده شده است و بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار می‌باشد.
داخل قلعه فلك الافلاك از چهار سالن بزرگ، ۲ حیاط خلوت، چند تالار كوچك، اتاق‌ها و دروازه‌هایی به سمت شمال ساخته و در زمان قاجار بازسازی و موزه‌های باستان شناسی، مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا و چای‌خانه سنتی در قلعه فلك الافلاك راه اندازی شده است.
معماری قلعه فلك‌الافلاك و مصالح به كار رفته در آن بی‌نظیر است. با توجه به اینكه خرم‌آباد، شهری خوش آب و هوا و همراه با بارش‌های سیل آساست، قلعه فلك‌الافلاك روی تپه ساخته شده است و سیستم رطوبت گیری دارد.
این بنای كم نظیر به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده كه از دهه های گذشته دغدغه بسیاری برای ثبت جهانی این اثر ارزشمند عنوان شده كه متاسفانه تاكنون برطرف نشده است و شاهكار معماری جهان همچنان در فهرست ثبت موقت جهانی قرار دارد.
سایت هایی كه در فهرست میراث جهانی یونسكو قرار می گیرند براساس كنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی متعلق به تمام انسان های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، محسوب می شوند و دولت ها موظف به حفظ و نگهداری این آثار هستند.
مرمت و مقاوم سازی این قلعه تاریخی در طی سالیان گذشته انجام شده است و در طی سال های اخیر نیز مطالعاتی در خصوص مرمت این قلعه تاریخی انجام شده است و مرمت و كارشناسی برج های این اثر تاریخی طی چند مرحله انجام شده است.
از طرفی طرح آزادسازی حریم این اثر تاریخی و ثبت جهانی آن طی سال های گذشته با جدیت مورد پیگیری قرار گرفته است و در سفر رییس جمهوری نیز به استان در خصوص تامین اعتبار این اثر تاكید شده است.
این در حالی است كه طی روزهای اخیر مباحثی با عنوان فرونشست این قلعه تاریخی در فضای مجازی شنیده می شود اما مسوولان میراث فرهنگی لرستان با تاكید بر لزوم تامین اعتبارات لازم برای مرمت و مقاوم سازی این اثر تاریخی ثبت هرگونه مشاهدات بنا بر فرونشست این بنا را تكذیب می كنند.
هیچ فرونشستی در فلك الافلاك مشاهده نشده است
مدیركل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع لرستان گفت: قلعه فلك الافلاك از بیش از ۱۵ قرن پیش بر بلندای تپه ای مشرف به شاپورخواست در دوره ساسانیان بنا و در ادوار مختلف تاریخی به ویژه دوره قاجاریه بصورت كامل بازسازی شده است.
سید امین قاسمی افزود: این بنای تاریخی تا نیمه از سنگ و ساروج و سپس از خشت خام ساخته شده است و در اواخر دوران پهلوی نیز مرمت شده است.
وی با بیان اینكه این بنای تاریخی از بدو انقلاب اسلامی تاكنون مرمت های مستمر داشته و مقاوم سازی شذه است ادامه داد: این این بنای تاریخی بر بستر سنگی و صخره ای بنا شده و تاكنون بر اساس مستندات و شاهد گذاری های انجام شده به هیچ وجه دچار فرونشست و رانش نشده است.
قاسمی عنوان كرد: سیل نوروز ۹۸ باعث آب شستگی سطح روی تپه قلعه شد و واریزه های مرمت دوره قاجار بر روی بستر ریخت ولی به واسطه ایجاد و احداث سازه اولیه قلعه بربستر صخره ای و سنگی خوشبختانه سازه قلعه سالم ماند.
وی بیان كرد: از سمت خیابان ۲۴ متری، جای شسته شده واریزه های مرمت دوره قاجار مشخص است اما چون اصل تپه صخره ای و سنگی است و در ضلع شمالی و شرقی كاملا مشخص است هیچگونه فرونشستی در سازه و بستر سنگی مشاهده نشده است.
وی ادامه داد: این قلعه تاریخی سالانه شاهدگذاری و هرگونه ترك و نشست در آن رصد می شود كه تاكنون حتی یك میلیمتر فرونشست بر اساس كارشناسی ها و شاهدگذاری های قلعه مشاهده و ثبت نشده است.
قاسمی گفت: پس از سیل، زلزله اردیبهشت ۹۸ نیز باعث آسیب‌هایی بر پیكره بنا شد كه خیلی سریع مقاوم سازی وبازسازی صورت گرفت و از آن زمان تاكنون براساس شاهدهای نصب شده در مجموعه چنین امری مشاهده نشده است.
وی تصریح كرد: قلعه فلك الافلاك با سابقه احداث بیش از یكهزار و ۵۰۰ ساله، در ادوار مختلف تاریخ، بازسازی و مقاوم سازی شده و شاهدهای نصب شده فقط آسیب زلزله اردیبهشت ۹۸ را نشان داد كه بلافاصله بازسازی و مقاوم سازی صورت گرفت.
طرح مقاوم سازی فلك الافلاك به زودی تكمیل می شود
مدیركل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: طرح كلی مقاوم سازی قلعه و یكپارچه سازی بستر و سازه هم در حال مطالعه پایانی با كمترین مداخلات اجرایی است كه امیدواریم به زودی تصویب و اجرایی شود.
وی افزود: زلزله اردیبهشت ماه سال ۹۸ باعث باز شدن دهانه های ترك های جداره قلعه شد كه بلافاصله توسط یك شركت معتبر با مصالح تخصصی دوخت و دوز و مقاوم سازی شد و اكنون نیز بحث یكپارچه سازی بستر قلعه توسط مشاور در حال انجام است.
قاسمی ادامه داد: طرح، مراحل آخر تصویب را سپری می كند و مقاوم سازی این قلعه تاریخی كه در سال های ۸۳ و ۸۶ نیمه تمام مانده است به زودی اجرایی خواهد شد.
بنای تاریخی فلك الافلاك نیازمند اعتبارات و توجه مسوولان است
مدیر پایگاه قلعه فلك الافلاك نیز بیان كرد: طی سال های گذشته ترك هایی در بدنه قلعه فلك الافلاك وجود داشته كه این موضوع ترك خوردگی در بناهای تاریخی امری عادی است ولی دستگاهی در محیط اطراف قلعه به ماهواره وصل نشده كه نشان دهد نقطه ای نشست كرده است.
رامین ابراهیمی كرد: سال ۹۸ با استفاده از یك روش فناوری كشور جمهوری چك كه اخیرا در رفع خطر ترك‌های بناهای تاریخی استفاده می شود ترك های قلعه ترمیم و مرمت شد.
ابراهیمی گفت: موضوع استحكام بخشی بستر( تپه و پی قلعه ) و خود قلعه را نیز در دستور كار داریم كه مشاور طرح این استحكام بخشی را تهیه كرده و مطالعات انجام شده و در مرحله تصویب نهایی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.
وی تصریح كرد: تا یك ماه آینده به احتمال زیاد طرح استحكام بخشی قلعه نهایی می شود و بلافاصله كار را شروع خواهیم كرد و البته دلیل تاخیر كار، تعطیلی دانشگاه ها به دلیل شیوع كرونا بود كه بنا بود دانشگاه صنعتی شریف مطالعات را انجام می داد.
مدیر پایگاه قلعه فلك الافلاك خاطر نشان كرد: سال ۸۴ طرحی در راستای استحكام بخشی قلعه با روش بتن و مشبه كردن تهیه شد اما به دلیل مشكلات اجرایی و فنی هزینه بر بود كه پس از بررسی مشاور بناست این طرح بازنگری و به روز رسانی شود و پیگیر هستیم طرح جدید با مواد و مصالحی كه به قلعه آسیب نزد اجرا شود.
وی با بیان اینكه مهمترین دغدغه میراث فرهنگی لرستان موضوع قلعه فلك الافلاك است ادامه داد: با توجه به وضعیت این بنای تاریخی مسوولان باید برای ماندگاری آن توجه بیشتری داشته باشند چراكه ممكن است هر لحظه بر حجم شكاف‌هایی كه بر بدنه این بنا وجود دارد افزوده و تاریخ قربانی اعتبار شود.
انجام مرمت و احیای مجموعه باغ گلستان براساس الگوهای تاریخی
مدیر پایگاه قلعه تاریخی فلك الافلاك بیان كرد: سال ۹۷ پس از تملك باشگاه افسران در محوطه قلعه، مرمت و حفاظت مجموعه، خواناسازی و آسیب شناسی صورت گرفت و الحاقات، ساماندهی نمای سیمانی و ساختمان های ناهمگون با مجموعه و استحكام بخشی باشگاه افسران مطابق الگوی اولیه انجام شد.
ابراهیمی افزود: بهسازی چشمه گلستان با ایجاد ۱۴ فقره زهكش با مصالح استاندارد انجام، آب به كانال های مجموعه هدایت شد و محوطه سازی و بهسازی پنج هزار مترمربع مجموعه با استفاده از الگوها و طرح قبلی صورت گرفت.
وی اظهار داشت: استخر باغ گلستان نیز با مساحت ۹۰۰ متر مربع با لایروبی و احیای دیواره ها وكانال های قبلی و سنتی به این مجموعه افزوده و احیا شده است.