گز

موقعیت جغرافیایی

شهر تاریخی گز در دشت نسبتاً مسطحی قرار گرفته، كه فاقد عوارض طبیعی است این شهر به فاصله ۱۸ كیلو متری شمال اصفهان و كنار اتوبان جدید اصفهان – تهران واقع شده است. از نظر تقسیمات كشوری از توابع شهرستان«شاهین شهرو میمه» از استان اصفهان محسوب می گردد.طول شرقی شهر گز از نصف النهار گرینویج ۵۱ درجه و ۳۹دقیقه و ۴۰ ثانیه و عرض شمالی آن از خط استوا ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ثانیه است.ارتفاع آن نسبت به سطح دریا در حدود ۱۵۰۰متر و جمعیت آن طبق سرشماری سال ۹۰، برابر با ۲۱هزار و۹۹۱نفر می باشد.

آب و هوا

از نظر آب و هوایی دارای آب و هوای نیمه صحرایی و ازلحاظ اقلیم شناسی جزء اقلیم نیمه بیابانی خفیف به شمار می رود.بارندگی آن كمتر از شهر اصفهان و تبخیر آن زیادتر است.خاك های منطقه عموما از جنس رس با چسبندگی نسبتا زیاد با كمی شن و ماسه است.

پیشینه تاریخی

قدمت و كهن سالی گز به قبل از ظهور اسلام می رسد.بافت این شهر قدیمی بوده و به صورت سنتی بنا گردیده است ولی در سالهای اخیر تغییراتی یافته و سبك جدید معماری در آن متداول شده است.حمدلله مستوفی در كتاب نزهه القلوب می نویسد:«بهمن بن اسفندیار در این ده آتشكده ای ساخته است.»این آتشكده گویا بعد از حمله اعراب به ایران و نفوذ اسلام در این شهر به مسجد تبدیل شده است.

گزبرخواربا دارابودن تپه باستانی نماز باقیمانده از دوران اشكانیان قدیمی ترین سند باستان شناسی وگور خمره را در خود دارد.

گویش وزبان محلی

گویش و زبان گزبرخوار فرس قدیم بصورت قسمتی اززبانهای چهارگانه پهلوی یا پهله ای (شهری ) ، ولایتی (روستایی ) ، بتری (بریده وكوتاه ) و دری كه مربوط به بیان ودشت و دره و صحرا بوده است ۰ این گویش به تدریج ازقرن یازدهم هجری به بعد تحت تأثیرزبان خط فارسی قرارگرفته وتغییر یافته است ولی در حال حاضر، گویش مزبور یك گویش قدیمی و اصیل ایرانی محسوب می‌گردد و از نظر كتابت بدون خط و از الفبای فارسی و عربی و اعراب آنها استفاده می‌نموده و می‌كند و به علت تشابهاتی كه در بعضی لغات وكلمات و واژه‌ها با گویش زبان آلمانی و بعضی نواحی اروپا و حتی یونان داشته است ، مورد تحقیق و بررسی متخصصین و فرهنگ شناسان آلمانی نظیر« ویلهلم آیلرس» (۱۹۸۹ – ۱۹۰۶ م) قرارگرفته است. به طوری كه نامبرده ، هنگامی كه در موسسّه‎ی باستان‎شناسی آلمان در اصفهان بود (۱۳۲۰ – ۱۳۱۵ ش) و سپس در دهه‎ی ۱۳۴۰ خورشیدی به ضبط گویش گزی همّت گماشت. وی حاصل این گردآوری را با كمك اولریش شاپكا در دو جلد نفیس در آلمان و با عنوان «Westiranische Mundarten aus der Sammlung Wilhelm Eilers» (گویش‎های ایران باختری از گردایه‏‎های ویلهلم آیلرس ) منتشر كرد.

بناهای تاریخی

مسجدجامع گز

مسجد جامع گز یك مسجد كوچك چهار ایوانی از دوره سلاجقه است ( قرن ششم ) كه دردوره‌های بعد خرابیهایی به آن وارده آمده و دوباره تجدید ساختمان شده ، با این همه ، مقدار زیادی از مشخصات سلجوقی خود را حفظ كرده است ۰ ایوانهای شمالی ، جنوبی ، شرقی و غربی دراین مسجد ، دو به دو قرینه هم هستند و صحن آن به شكل مربع و طول و عرض آن در حدود ۱۲ مترمی باشد آثار قابل ملاحظه سلجوقی این مسجد در ایوان غربی آنست و دو راهروی فعلی مسجد درطرفین این ایوان قرار دارند در هر یك از اضلاع شمالی و جنوبی ، ایوانی در مدخل به ارتفاع تقریبی دومترونیم قراردارد.

كاروانسرای عباسی

یكی ازنمونه های جالب كاروانسراهای دوره شاه عباس اول كه در سر راه اصفهان به شمال ساخته شده ، كاروانسرای گز است ۰طول این كاروانسرای تاریخی در قسمت خارج آن ازمشرق به مغرب ۹۶ متر و عرض آن از شمال به جنوب ۸۳ مترودرداخل كاروانسرا طول صحن آن ازمشرق به مغرب پنجاه متروعرض آن ازشمال به جنوب ۴۰ متراست. در چهارگوشه كاروانسرا چهار برج دیگری بنا شده كه منظره آن ازدور هم نمایان است و برای دیده بانی به‌كار می‌رفته است . ارتفاع سردر باشكوه كاروانسرای گز یازده متر است و نمای خارجی آن شامل ایوانهای فوقانی و تحتانی با جرزها وپشت بغل‌های كاشیكاری ازنوع معقلی می‌باشد . قسمت فوقانی سر در ورودی كاروانسرا نیز تزئینات جالبی ازنوع كاشیكاری معقلی دارد.

موزه مردم شناسی برخوار

اولین موزه خصوصی مردم شناسی ایران بامحور شناخت دشت برخوار به همت مجید فروتن تاسیس گردیده است.این مجموعه بادارا بودن۱۰۰۰قطعه شیئ شامل اشیاء وسفالهای اشكانی وساسانی،آلات زندگی مردم،نسخ وكتب،آهن آلات وقفل ویراق و… می باشد.

مسجد آقا محمود

یكی از آثار آجری و قدیمی گز، مسجد مستطیلی شكل وكوچك آقای محمود به عرض تقریبی ۱۰ متروطول ۱۲ متربوده كه درمحل مدخل ورودی بازارقدیمی تخریب شده گز بنا گردیده و به نظرمی‌رسد آن هم ازآثارمعماری اواخرحكومت صفویه باشد كه توسط شخصی به نام آقا محمود بناشده است .

بقعه متبركه امامزاده شاه نعمت اله وقبرستان سادات

یكی ازقدیمی ترین ومعتبرترین ومستندترین بناهای تاریخی دوران صفویه ومقابر متبركه گز و منطقه برخوار است كه بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد و از سالهای ربع اول قرن دهم هجری (بعدازسالهای ۹۱۷ هجری قمری) از زمان شاه اسماعیل صفوی برجای مانده است .

بنیاد فرهنگی و فرهنگسرای ادیب برومند

بنلی قدیمی ساخته شده در عهد قاجار توسط مرحوم حاج محمد علیخان حاج كلانتر فرزند مرحوم علی اكبر بیگ والی منطقه از عهد فتحعلی شاه قاجار با قدمت حدود ۱۲۰ سال و به مساحت ۳۰۰۰ متر مربع می‌باشد كه در اختیار مرحوم حیدر علی خان برومند بوده است. این بنا توسط آقای عبدالعلی (ادیب) برومند خریداری و با همّت شهرداری گز تعمیر و تكمیل گردید و اكنون به عنوان بنیاد فرهنگی و فرهنگسرای ادیب برومند در اختیار شهروندان می‌باشد.

دیگر آثار

باروی قدیمی شهر، منازل قدیمی امینیان و سلیمان آقا ،باغ سالار .

مشاهیر و بزرگان

محمد كریم خان ‏گزی

محمدكریم خان ‏گزی ملقب به لقب‏ «سالار اقبال‏» و دارای نام خانوادگی‏ «برومند» متولد در تاریخ ۱۷ ربیع الاول سال ۱۳۰۶ قمری؛ پدرش مرحوم محمدرضاخان معروف به سرتیپ گزی و مادرش حاجیه زهرا بیگم از خاندان صفویه مقیم سه‏ نطنز. او از همان سن هفده سالگی دارای افكار آزادیخواهی بوده و به همین گناه اقبال الدولهٔ كاشی حاكم اصفهان او را زندانی كرده در صدد اعدامش برمی‏آید كه به شفاعت‏ حاج محمد ابراهیم ملك التجار اصفهانی از زندان و اعدام نجات می‏یابد. پس از پیروزی آزادیخواهان و استقرار مشروطیت، سالار گزی وارد حزب دمكرات می‏شود و در صف آزادیخواهان فعالیت های ملّی خود را آغاز می‏كند؛ تا موقعی كه جنگ بین الملل اول ‏ پیش می‏آید و باتفاق دو نفر از دوستان هم مسلك خویش شكرالله خان شیرانی و میرزا آقاخان امینی با یكصد و هفتاد یا هشتاد نفر سوار و پیادهٔ مسلح، در چهارم ماه صفر سال ۱۳۳۴ قمری به طرف فرونت غرب حركت و همه‏جا با قوای اشغال‏گر دست و پنجه‏ نرم می‏كنند و داد مردانگی می‏دهند، تا وقتی كه بر اثر نرسیدن اسلحه و فشار قوای روس‏ تزاری صفوف بهم فشردهٔ آزادیخواهان متلاشی می‏شود و سالار باتفاق شكرالله خان‏ عدهٔ خود را مرخص و خود به طرف بغداد عزیمت می‏كند. سالار برومند گرچه تحصیلات منظمی نداشت و معلومات او منحصر به مختصر دانشی بود كه مرسوم اعیان زادگان زمان بود، ولی با هوش سرشار خدا داده و در نتیجهٔ معاشرت دائم با ارباب سیاست و ادب، از هركه هرچه شنیده بود در سینه محفوظ داشت. خاصه در فن نامه‏نگاری می‏توان گفت بسیار زبردست و كم نظیر بود. رح دلاوری های او و رفقای هم مسلكش در فرونت غرب در مآخذ زیر درج است: یادداشت های حاج عزّالممالك اردلان خونبهای ایران، بقلم علی اصغر شریف تاریخ مورخ الدولهٔ سپهر تاریخ صد سالهٔ حسن اعظام قدس شرح حال حیدر عمواوغلی محمد كریم خان پس از دورهٔ انقلاب و آرامش كشور به كارهای زراعتی املاك خود می‏پرداخت تا اینكه مرحوم صوراسرافیل به حكومت اصفهان منصوب شد و او را ابتدا به نایب الحكومگی شهرضا برگزید و پس از آن به سمت نایب الحكومهٔ نجف آباد منصوب‏ گردید. در این شهر مصدر آبادی های زیادی شد. بیمارستان نجف آباد در زمان تصدی‏ وی پی‏ریزی گردید و مخصوصا این چهار ردیف درخت چناری كه از میدان وسط شهر تا میدان شهر داری غرس گردیده و صفا و زیبایی خاصی به شهر نجف آباد بخشیده، از زمرهٔ یادگارهای دوره فرمانداری اوست. از مدتی هم فرمانداری شهرستان فریدن را داشت و چون مرد پاكی بود در هر كجا مصدر خدمت می‏شد مردم از او كمال رضایت‏ را داشتند. چه علاوه‏بر اینكه خود برای آن ها كیسه‏ای نمی‏دوخت، به كسانی هم كه در زیر دستش عهده‏دار خدمت بودند اجازهٔ تعدی و تجاوز نمی‏داد. خلاصه در خدمات‏ دولتی مردی كاردان، مقتدر، نیك اندیش و درستكار بود. در ایّام فراغت، مهمانسرای‏ او محل تجمع آزادیخواهان، شاعران و حتی موسیقی دانان بود، به‏طوریكه در این مورد عارفنامهٔ محمدرضاخان هزار گواه بر این مدعا است. وفاتش ظهر ۲۶ آذرماه ۱۳۳۷ خورشیدی اتفاق افتاد.

آیت الله حاج محمدحسن شیروانی جزی

فرزند حاج محمدابراهیم شیروانی جزی ، عالم ، فاضل ،معمر، مؤلف كتاب «فقهیه» ومدرس مدرسه صدر بازار اصفهان بوده كه درشب دوشنبه ۲۶ رمضان المبارك سال ۱۳۲۶ دردوران سلطنت قاجاریه وفات ودر تكیه فاضل هندی درتخت فولاد مدفون گردیده است كه درنظر بوده به نجف اشرف منتقل گردد، از آثار دیگر «مجمع الرسایل » است كه در هنگام سفر به سامرا در سال ۱۳۰۶ به تایید مجدد میرزا محمدحسن شیرازی رسیده و در سال ۱۳۱۰ چاپ شده وبعد از وفات او با حواشی بعضی ازشاگردان او نظیر آیت اله محمدتقی شیرازی وملامحمد كاظم خراسانی مجددا چاپ شده است . وی ازشاگردان شیخ مرتضی انصاری ودیگران بوده است .

آیت الله حاج شیخ عبدالكریم گزی

فرزند ملامهدی بن حاج محمد باقربن ملاعلی ، ازاجله علماء وفقهاء ومدرسین وازمجتهدین بزرگ و مراجع اصفهان بوده كه درسال ۱۲۶۰ متولد گردیده است . وی به ذی الحجه الحرام ۱۳۳۹ فوت شده ودرتخت فولاد اصفهان ، تكیه كازرونی مدفون است دراصفهان درخدت میرمحمد صادق كتابفروش ومیرزا محمد حسن نجفی وسپس درنجف درمحضرحاج سیدحسین ترك و حاج میرزا حسین خلیلی و دركربلا نیزدرمحضرشیخ علی نقی البرغانی الحایری تحصیل علم نموده است . پس ازمراجعت درمدرسه نیماورد ساكن گردیده وبه اتفاق مرحوم سید محمدباقردرچه ای درسیدمهدی درچه ای به تدریس اشتغال داشته است . دراثرحسن سلیقه واخلاق پسندیده وصفات حمیده دربین امثال و اقرآن خویش ممتاز و نظر خاص و عام را به خود جلب و مورد توجه قاطبه طبقات گردیده و ریاست وشهرتی زاید الوصف به هم رسانیده بود. وی تقریبا مدت ۱۰سال آخرعمرمرجع تمام مرافعات وحكومت شرعیه اصفهان وتوابع بوده وچون محضر او ازكلیه پیرایه ها عاری ومبرا بوده است ، خود شخصا به امور رسیدگی می‌فرمود وملاحظه هیچ كدام از دوطرف دعوا را نمی نموده و از رشوه و ارتشاء بغایت دور و دعوت هر فقیری را ازمحلات بعیده بدون تحمیل ناراحتی اجابت می‌فرموده ، محبوب القلوب عموم واقع شده است . عالمی خوش بیان واصولا مجلس درس و مباحثه و مجالس خصوصی اومشحون از لطایف وفرایض بوده است . آیه الله گزی از مراجع بزرگ تقلید دراواخر دوره ی قاجاریه بوده كه شخصیت والای انسانی واخلاقی كه برازنده ی شخصیت های بزرگ تاریخی بوده است ،را دارا بوده اند. از ایشان تألیفاتی است منجمله كتاب مشهور«تذكره القبور» و «عقود و ایقاعات» كه در سال ۱۳۳۵ ه.ق به رشته تحریر در آمده است.

درویش عباس گزی

متخلص به جزی، از شعرای دوره قاجاریه است كه درسال ۱۲۶۴ هجری قمری در گز برخوار متولد شد. درویش پس از رسیدن به سن هفت سالگی درموطن خود به مكتب خانه رفته و نزد عالمی به نام ملا عبداله مدتی را به كسب علم ودانش پرداخته ولی به علت ناملایمات زندگی و مشكلات و قحط سالی وگرانی ، مكتب خانه را رها كرده وهمراه پدر به كار مقنی‌گری پرداخته است .خود درشرح زندگی خودگفته فرزند علی اولیك و ماندگار نامی بوده است . درویش ازسن ۱۳ ، ۱۴ سالگی به سرودن شعر پرداخت و از همان هنگام به عنوان شاعری كه به زبان محلی شعرمی‌سروده شناخته شد. باگذشت زمان و بامراودت و معاشرتی كه با دروایش داشت ، باعث شد او به خانقاه آنان راه پیدا نموده وكم‌كم به سلك آنان درآید و به سیروسفر بپردازد. درویش در یكی ازسفرهای خود به شیراز ، تعدادی قرآن با تفسیر و ترجمه صفی علیشاه به سوغات آورد و به دوستانش هدیه كرد. او درپایان یك سفر طولانی به زادگاه خود گزبرخوار بازگشت ومراد و مرشد گروهی شد كه محل گردهمایی آنان مقبره امامزاده شاه نعمت اله بود. درویش درسال ۱۳۲۳ هجری قمری در سن ۵۹ سالگی دارفانی را وداع گفت و در زاویه شرقی مقبره امامزاده شاه نعمت اله درگزبرخوار به خاك سپرده شد درسال ۱۳۶۶ هجری شمسی برای دومین بارسنگ قبری توسط نوادگان او تهیه وبرروی قبر وی در امامزاده شاه نعمت اله نصب گردیده است. درویش اشعار خود را تحت عنوان ارشاد الولد درمضامین : عرفانی ، موعظه ، وصف طبیعت ، مدح ائمه اطهارومولای متقیان وهدایت فرزندان خویش و به شكل مسمط ، تركیب بند ، بحرطویل و هزلیات سروده و به استقبال شعرایی همچون حافظ ، سعدی ، مولوی ، سنایی ، خسرو قبادیانی ، ونظامی گنجوی رفته است . دیوان اشعار او مشتمل برحدود ده هزاربیت می باشد.

ادیب برومند

از دیگر رجال برجسته و نام آور گز برخوار استاد، دانشمند، ادیب، نویسنده و شاعر بزرگوار و گرامی جناب آقای عبدالعلی خان برومند معروف به ادیب برومند فرزند مرحوم مصطفی قلی‌خان (متولد ۱۲۷۲ ومتوفی به ۱۳۵۳ خورشیدی) در گز و نواده مرحوم محمدحسین خان و نبیره مرحوم سرتیپ محمدرضا خان معروف به سرتیپ گزی و از طرف مادر فرزند رباب سلطان غفاردخت (متولد سال ۱۲۸۳ ومتوفی ۱۳۶۱ خورشیدی در سن ۹۱ سالگی و مدفون در مقبره خانوادگی واقع درتخت فولاد، تكیه امام جمعه)، دختر مرحوم عبدالغفارخان گزی معروف به حاج نایب می باشد. ایشان درسال ۱۳۰۳ خورشیدی در خانواده متعین و مرفه به دنیا آمد و با طی دوران كودكی و طفولیت با توصیه و هدایت پدر و مادر توانای خویش تحصیلات ابتدایی و خواندن و نوشتن را در گز و نزد معلم سرخانه ای به نام ملا قنبر آموخته و سپس در دبستان انوری گز برخوار به مدیریت روانشاد محمد انواری و سپس از سال‌های ۱۳۱۰ خورشیدی در اصفهان در مدرسه قدسیه به مدیریت میرزا عبدالحسین قدسی معروف به خوشنویس قدسی و سپس در مدرسه فرهنگ به مدیریت مرحوم مجید امیراحمدی از پیشكسوتان فرهنگ آن زمان مشغول و پس از پایان تحصیلات سوم متوسطه به دبیرستان صارمیه به مدیریت شادروان منصور منصوری و مرحوم عجمی در رشته ادبی به تحصیل خویش ادامه داده و در آموزش زبان فرانسه به علت اطلاع و علاقه پدرشان سعی بلیغ و وافر داشته و در طی سالهای آخر دبیرستان و ششم ادبی درحدود سال های ۱۳۲۰ و جنگ جهانگیر دوم با همت و علاقه خویش از اشعار استادان پیشین، فردوسی ، سعدی، مولوی و مشتاق اصفهانی بهره برده و از آثار معاصران زمان خویش نظیر ادیب الممالك فراهانی، ملك‌الشعرای بهار، ایرج میرزا، عارف قزوینی، فرخی یزدی و میرزاده عشقی كه مورد علاقه ایشان بوده، استفاده و در سال ۱۳۲۱ خورشیدی با پذیرفته شدن در كنكور دانشكده حقوق تهران در سال ۱۳۲۴ موفق به گرفتن پروانه لیسانس در رشته حقوق قضایی گردیده و ضمن ادامه مطالعات ادبی زبان فرانسه به سرودن اشعار میهنی و انتقادی و سیاسی در روزنامه های اصفهان و تهران اقدام و با احتراز از مشاغل دولتی به شغل آزاد وكالت دادگستری پرداخت. وی فعالیت سیاسی و ادبی خویش را از جوانی در راه میهن آغاز كرده و همچنان ادامه می دهد. وی از پایه گذاران جبهه ملی دوم بوده و عضو تمامی شوراهای مركزی جبهه ملی دوم و چهارم و پنجم بوده است. از زمان ایجاد نهاد هیئت رهبری در جبهه ملی چهارم، عضو آن بوده و هم اكنون رئیس شورای مركزی و هیئت رهبری جبهه ملی پنجم است.

دیگر مشاهیر

ملا محمد تقی جزی (از علما و مقدسین)، ملا محمد باقر ابوالفقرا (شاعر و ادیب)، میر زین الدین جزی معروف به شیخ جنتی (شاعر وادیب)، مرحوم حسین قدیری (استاد آواز)، عبدالرحمان برومند (فعال سیاسی به قتل رسیده در خارج از كشور)

كشاورزی

كشاورزی شهر گز در گذشته معروف بوده است. وجود قنوات متعدد در منطقه حاكی از سابقه طولانی و پر تحرك مردم در امر كشاورزی است.لیكن به واسطه خشكسالی های متوالی و حفر چاه های عمیق در منطقه كه به مبدأ قنوات نزدیك بوده و نیز به واسطه عدم نگهداری و لایروبی بموقع، قنوات این شهر دچار كم آبی و ركود كشاورزی و از بین رفتن باغات و در نتیجه روی آوردن كشاورزان به شهر ها وتغییرشغل آنهاراسبب شده است. محصولات عمده كشاورزی آن كه به طور مختصر تولید می شود شامل:غلات، چغندر قند، صیفی جات، بویژه خربزه می باشد.از محصولات سر درختی می توان به پرورش درختانی نظیر پسته و انگور اشاره نمود.

صنعت

بعلت وجود خاك رس مرغوب و كوره های آجرپزی در این منطقه ، شهر گزبرخوار تبدیل به یكی از قطب های صنعت تولید آجر ایران شده است.