مسجد وكیل شیراز

مسجد وكیل شیراز یكی از بناهای تاریخی برجای‌مانده از دوران حكومت زندیه است كه به دلیل معماری و نوع ساخت، از جمله بناهای ارزشمند و مهم محسوب می‌شود. این مسجد تاریخی در ۱۸ تیرماه ۱۳۱۱ با شماره‌ی ۱۸۲ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.از بناها و آثار تاریخی كه در همسایگی و نزدیكی این عمارت تاریخی مشاهده می‌شود، بازار و حمام وكیل است كه به مجموعه‌ی وكیل شناخته می‌شوند. مسجد وكیل یا مسجد سلطانی وكیل در بخش غربی بازار و در انتهای بخش شمشیرگرها قرار گرفته‌ است. این عمارت زیبا از وسعتی نسبتا بزرگ برخوردار بوده و به دلیل زیبایی و معماری به كار رفته در آن، یكی از بناهای محبوب و دوست‌داشتنی شهر شیراز است.

تاریخچه‌ی بنا

استان فارس از جمله مناطق تاریخی و كهن ایران است كه به واسطه‌ی عمارات و بناهای برجای مانده از دوران حكومت پادشاهان و امپراتوری‌های فرمانروایانی پر آوازه، در سراسر جهان مشهور و شناخته شده است. كریم خان زند یكی از پادشاهانی است كه در زمان حكومت خود بر ایران، مجموعه‌ بناهایی ارزشمند و با شكوه را تاسیس كرد. همین امر سبب شد تا شهر شیراز كه مركز فرماندهی وی درنظر گرفته می‌شد، به یكی از نقاط آباد و دوست داشتنی آن روزگار تبدیل شود. مسجد وكیل، حمام وكیل و بازار وكیل عماراتی هستند كه به مجموعه‌ی وكیل شهرت داشته و در مركز شهر شیراز احداث شده‌اند. طبق اسناد تاریخی به نظر می‌رسد تاریخ ساخت آن به سال ۱۱۸۷ هجری قمری باز می‌گردد. به واسطه‌ی اطلاعات برجای‌مانده از كتب و نوشته‌های ایران كهن، گفته می‌شود معماران و سازندگان مسجد وكیل شیراز، همزمان با احداث ساختمان میدان و بازار به ساخت و تاسیس این اثر تاریخی مشغول شدند.

معماری بنا

مسجد وكیل شیراز با مساحتی بالغ بر ۱۱ هزار متر مربع، ۸۶۶۰ متر زیربنا، معماری كم‌نظیر، حجاری‌های فوق‌العاده و بی‌نظیر، كتیبه‌های منقوش به خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث و كاشیكاری‌های صورت گرفته در رنگ‌های زیبا و متنوع، زبان هر گردشگر، تاریخ‌شناس و علاقه‌مند به فنون معماری را به تمجید و سپاس از سازندگان و طراحان آن، خواهد گشود. دو لنگه در كه در بخش ورودی مسجد تعبیه شده از ارتفاعی بالغ بر ۸ متر و عرضی حدود ۳ متر (برای هر لنگه در)، برخوردار است. ورودی بازار شمشیرگرها نیز در مجاورت این درها قرار دارد. درب ورودی به سمت دالانی متشكل از هشت ضلع باز می‌شود كه از سقفی زیبا و منقوش به تصاویر كاشی‌كاری شده از گل و بته و عبارت زیبای لااله الاالله به خط كوفی تشكیل شده است.

اما شاید یكی از طرح‌ها و هنرهای معمار و سازندگان این اثر تاریخی كه توجه دیگران را به خود جلب كرده‌ است، ۴۸ ستون زیبا و حیرت‌انگیز باشد كه ماهرانه و با دقتی بسیار طراحی و ساخته شده است. سنگ‌كاری‌های (حجاری) صورت گرفته بر این ستون‌ها كه علاوه بر بخشیدن شكوه و جلالی تحسین برانگیز، مسئولیت نگهداری سقف شبستان وسیع مسجد را برعهده دارند، در نوع خود جالب و ستودنی است. این بنای شگفت‌انگیز تاریخی از در ورودی، دالان، حیاط، شبستان بزرگ، شبستان زمستانی، محراب، منبری ساخته شده از مرمر، حیاط‌خلوت، دو ایوان، طاقی رفیع و با ابهت به نام طاق مروارید و قمست‌های مختلف دیگری تشكیل شده است.

بنابر بررسی‌های صورت گرفته توسط معماران و باستان‌شناسان، ابعاد مسجد از قسمت بیرونی، از طولی برابر با ۱۲۰ متر و عرضی بالغ بر ۸۰ متر برخوردار است. همچنین مساحت بخش مربوط به مسجد نیز ۹۶۰۰ متر مربع برآورد شده است. معماری ستودنی و بسیار زیبای انجام شده در ساخت و احداث مسجد وكیل شیراز، نمونه‌ای از معماری ایران كهن است كه هماهنگی قابل توجه و ملموسی را بین زیبایی‌های موجود در این جهان و فرهنگ مذهبی و دینی مردم آن دوران، خواهید یافت. البته نباید از سادگی تصاویر و خطوط معماری كه در طراحی و زیباسازی آن استفاده شده است، غافل شد.

تزئینات بنا

با مشاهده‌ی رنگ‌های متنوع و زیبا و میناكاری‌های انجام شده بر دیوارها و قسمت‌های مختلف این مسجد وسیع، با مجموعه‌ای فوق‌العاده چشم‌نواز روبرو خواهیم بود. مجموعه‌ای كه طبق توصیف پیرلوتی در سفرنامه‌ به اصفهان، به كاخی لاجوردین و فیروزه فام تشبیه شده است
در قسمت شمالی مسجد وكیل شیراز، طاق مروارید ساخته شده است كه از دو گلدسته كاشی‌كاری شده و ارتفاعی برابر با ۲۰ متر و عرض دهنه‌ای بالغ بر ۱۲ متر تشكیل شده است. كارشناسان معتقدند كه پهنای دهنه‌ی این طاق با احتساب جرزهای كاشی‌كاری شده در قسمت‌های چپ و راست طاق، به ۲۰ متر نیز خواهد رسید.

معماران و سازندگان مسجد وكیل، در چهار قسمت طاق مروارید، سه عدد طاق‌نمای كوچك و یك شاه تویزه تعبیه كرده‌اند. آن‌ها یكی از این طاق‌نماها را به عنوان راه ورودی به حیاط مسجد و سه طاق‌نمای دیگر را به عنوان جلو رواقی با عرضی برابر با ۵ متر ساخته‌اند. هنرمندان این مجموعه‌ی تاریخی و باشكوه، سقف و جرزهای طاق مروارید را با كاشی هفت رنگ و تزئیناتی به صورت طرح‌های گیاهی و هندی پوشانده‌اند. همچنین آن‌ها ازاره‌ی بخش داخل طاق را از سنگ مرمر سبك و ازاره‌ی قسمت‌های جرزهای دو سمت چپ و راست طاق را از نقوش سنگ گندمك، ساخته‌اند. در قسمتی از طاق مروارید كتبیه‌ای قرار گرفته‌ كه تاریخ ۱۲۴۳ بر آن حك شده است. در بخش درونی طاق نیز كتیبه‌ای قرار دارد كه آیاتی از قرآن را با خط ثلث بر آن حك كرده‌اند.

نقشه مسجد وكیل شیراز

نقشه‌ی مسجد وكیل شیراز به گونه‌ای طرح‌ریزی شده كه از دو ایوان و دو شبستان در بخش‌های جنوبی و شرقی برخوردار است. در قسمت جنوبی حیاط مسجد، طاقی كه دقیقا قرینه با طاق مروارید و از چهار طاق‌نما ساخته شده، قرار گرفته است. سازندگان این عمارت كهن، در قسمت زیرین طاق مذكور، در ورودی شبستان بزرگ مسجد را كه از ابعادی برابر با ۳۶×۷۵ متر برخوردار است، تعبیه كرده‌اند. همچنین در این شبستان كه كارشناسان معماری مساحت آن را تقریبا ۵ هزار مترمربع برآورد كرده‌اند، ۴۸ ستون‌ معروف از جنس سنگ، كاملا استادانه و به صورت هماهنگ و مارپیچ تعبیه شده كه از ویژگی‌های منحصربه‌فرد و مثال‌زدنی معماری صورت گرفته در آن است.

هنرمندان سازنده‌ی این عمارت تاریخی، كف شبستان را با تخته‌ سنگ‌هایی كاملا صاف پوشانده‌اند كه ازاره‌ی آن را تا بلندایی بالغ بر ۱ متر و ۵۰ سانتی‌متر از سطح زمین، با سنگ گندمك مستور كرده‌اند. از دیگر قسمت‌های جالب شبستان جنوبی مسجد وكیل می‌توان به منبری متشكل از ۱۴ پله‌ی یكسان و از جنس مرمر اشاره كرد كه زیبایی خارق‌العاده‌ای را به شبستان بخشیده است. طبق نقل قول‌های بیان شده، به نظر می‌رسد سازندگان این بنای مهم تاریخی به دستور كریم‌خان زند سنگ‌های مرمرین استفاده شده در ساخت پله‌های منبر را از مراغه تهیه كرده‌اند.

كاشیكاری

كاشی‌كاری‌های انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد وكیل شیراز، در نوع خود بسیار زیبا و قابل توجه است. محراب احداث شده در این شبستان نیز بازتاب هنر معماری و طراحی سازندگان دوران حكومت زندیه است كه با سقفی مقرنس‌كاری شده و عباراتی نوشته شده بر كاشی‌های وسط محراب، بسیار دوست‌داشتنی جلوه می‌كند. استادان كاشی‌كار، جرزهای قسمت چپ و راست محراب را از كاشی‌ هفت‌رنگ و نقوشی از گل و بته پوشانده‌اند كه با معرق‌كاری، عبارت زیبای یاعلی با خط كوفی حكاكی شده است. فاصله‌ی ازاره‌ی پوشیده از سنگ مرمر محراب نسبت به سطح زمین، بالغ بر یك‌متر است. در بخش غربی حیاط، طاق‌نماهایی وجود دارد كه بر بخش‌های جرزمانند و لچكی آن‌ها كاشی‌های رنگین كار شده است.

در قسمت جلو یا پیشانی طاق‌نماها، اسامی خداوند زیبا و ستودنی جلوه می‌كند. به نظر می‌رسد تعداد طاق‌نماها در بخش مذكور، به ۱۱ عدد برسد كه در پیشانی ششمین طاق، بخشی از آیه‌ی قرآنی با خط زیبای نسخ حك شده است. در بخش شرقی نیز دقیقا به صورت قرینه با قسمت غربی، ۱۱ طاق‌نما حضور دارد. بر پیشانی یا قسمت جلویی طاق ششم بخش شرقی، با خط نسخ، قسمت اول از آیاتی كه بر طاق ششم بخش غربی نوشته‌بود، نقش بسته است.

از دیگر نكات معماری و تزئینات به كار رفته در این مسجد زیبا می‌توان به بخش شبستان و قسمت سقف آن اشاره كرد. به نظر می‌رسد در گنبدهای بین تویزه‌ها تا جایی كه از در ورودی تا محراب امتداد یافته، از تزئینات كاشی‌كاری و بقیه‌ی عرق‌ چین‌ها از آجر استفاده شده است. در پشت هر دو طاق‌نمایی كه در بخش شرقی و غربی قرار گرفته، رواقی كوچك تعبیه شده است. جالب است بدانید كه در پشت رواق ضلع شرقی، شبستانی متشكل از ۴ دهنه با طولی برابر با ۲۵ متر و عرضی بالغ بر ۲۰ متر قرار گرفته‌ است. این شبستان كه به شبستان زمستانی مسجد وكیل معروف است، از سقفی آجری تشكیل شده كه سازندگان، ۱۲ ستون همانند و یكسان با ارتفاعی حدود ۵ متر را در آن تعبیه كرده‌اند.

كتیبه های بنا

برسردر ورودی، كتیبه‌هایی قرار گرفته‌ كه آیاتی از قرآن كریم با خطوط نسخ و ثلث در زمینه‌ای به رنگ لاجوردی نقش بسته است. به نظر می‌رسد در كناره‌های ایوان نیز چنین آیاتی نوشته شده باشد. از دیگر بخش‌های مسجد وكیل شیراز می‌توان به بخش شمال شرقی حیاط مسجد و حضور حیاطی كوچك به ابعاد ۳۵ متر طول و ۲۰ متر عرض اشاره كرد كه داخل آن حوضی سنگی قرار گرفته است. بنابر نقل قول‌ها و متون تاریخی به نظر می‌رسد این مسجد توسط حسین علی میرزا فرمانفرما (پسر فتح‌علی‌شاه قاجار) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

مجموعه وكیل

مسجد وكیل در مجموعه بناهای زندیه، در كنار بازار وكیل و حمام وكیل در مركز شهر شیراز قرار دارد.در غرب بازار وكیل و در انتهای راسته شمشیرگرها مسجد وسیع بسیار زیبایی بنا شده است كه به نام مسجد سلطانی وكیل یا مسجد وكیل شهرت دارد.این بنا یكی از بناهای زیبا و بسیار مستحكم دوره زندیه ‌می‌باشد كه از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی است.این مسجد به دستور كریم‌خان زند ساخته شده است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است.شبستان جنوبی با ستون‌های سنگی یكپارچه و مارپیچ از شاخصه‌های معماری ایرانی و از مناطق دیدنی این مسجد است كه دارای ۴۸ ستون سنگی یكپارچه می‌باشد.

در سمت شمال مسجد طاق بلند و مهمی ساخته شده كه به طاق مروارید معروف است و در دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یكی از سوره‌های قرآن به صورت هلالی نوشته شده‌است.این مسجد بر طبق بافت معماری سنتی این مرز و بوم در یك مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگی زیبایی در پیوند دین و دنیا، بوجود آورده‌است.

كاشی‌كاری صحن و ایوان‌های شمالی و جنوبی نیز بسیار زیبا و از انواع هفت رنگ و معرق است.تاریخ بنای این مسجد سال ۱۱۸۷ هجری همزمان با بنای بازار و میدان در زمان كریم‌خان زند بوده و وسعت مسجد ۸ هزارو ۶۶۰ متر مربع است.
ورودی مسجد از سمت شمال طراحی شده و سنگ سر در آن یكپارچه است.در دو طرف بالای سردر ورودی كاشیكاری و مقرنس‌های زیبایی به كار رفته و پس از گذشتن از درب ورودی مسجد ۲ راهرو به سمت چپ و راست مشاهده می‌شود كه پس از چند متر با زاویه‌ای تقریبا ۹۰ درجه به صحن مسجد راه می‌یابند.

معماران مسجد برای این كه قبله مسجد با قبله شرعی مطابقت كرده و از طرفی نمای مسجد با درهای فرعی بازار و خود بازار همخوانی داشته باشد راهروها را به طریقی به صحن مسجد متصل كرده‌اند كه در عین كجی تغییر زاویه صحن مشخص نباشد.وسعت این شبستان نزدیك به ۵ هزار متر مربع است در كنار محراب، منبر معروف و یكپارچه ۱۴ پله ای ساخته شده از سنگ مرمر سبز قرار دارد و در كتیبه‌های سردر ورودی و حاشیه ایوان از آیات قرآنی با خطوط ثلث و نسخ به رنگ سفید در زمینه لاجوردی استفاده شده است.این بنای تاریخی به شماره ۱۸۲ در تاریخ ۱۸ تیرماه ۱۳۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تحت مراقبت و حفاظت این سازمان است.

نحوه دسترسی

آدرس :شیراز، خیابان طالقانی، غرب بازار وكیل