ارگ كریم خانی ، یادگاری از دوران زندیه است كه در مركز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوره سلطنت سلسله زندیه ساخته شده‌است. پس از اینكه كریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مكان را به‌عنوان مكان زندگی خود انتخاب نمود به ارگ كریمخان معروف شد. ارگ كریم خانی در شمال شرقی شیراز و در میدان شهدا (با نام سابق میدان شهرداری) واقع شده است. مساحت ارگ برابر ۴۰۰۰ متر مربع و واقع در مركز محوطه ای به مساحت ۱۲۸۰۰ متر مربع است. این ارگ چهار دیوار بسیار بلند دارد كه به وسیله ۴ برج خشتی ۱۴ متری به هم متصل گشته اند و هر یك از این برج های خشتی زاویه ۹۰ درجه دارند. كاشی كاری سردر ورودی در زمان قاجار به ارگ اضافه شده است.
تاریخچه بنا
ساخت ارگ بین سالهای ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد و كریمخان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن بكار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج كشور تهیه نمود و ساخت بنا را بسرعت پایان برد. این بنا در دوره زندیه به‌عنوان محل استقرار حكومت و در دوره قاجاریه به‌عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده گردید. همچنین عبدالحسین میرزا فرمانفرما حكمران فارس دستور به بازسازی مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را صادر كرد.
در زمان سلسله پهلوی از ارگ به‌عنوان زندان استفاده شد. در سال ۱۳۵۰ این ارگ به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد. این بنای عظیم اكنون تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می شود و از چند سال پیش كار مرمت این بنا آغاز شده است تا به عنوان موزه بزرگ فارس مورد استفاده قرار گیرد.
ارگ كریم خانی ، یادگاری از دوران زندیه
ارگ كریمخانی یا زندان كریم خان از جاذبه‌های دیدنی شهر شعر و ادب است. این بنای باشكوه و زیبا را كریمخان زند معروف به وكیل الرعایا در در سال ۱۱۸۰ هجری قمری بنا كرد. وی بعد از به قدرت رسیدن و انتخاب شیراز برای مقر فرمانروایی خود، تصمیم گرفت به مانند میدان نقش جهان اصفهان، میدانی وسیع در شمال شیراز قدیم بسازد. این میدان در گذشته توپخانه نام داشت كه در ضلع شمال آن دیوانخانه كریمخان، در ضلع شرقی میدان بازار وكیل و چندین كاروان‌سرا، در جنوب میدان حمام و مسجد وكیل، در جنوب غربی آن باغ و در غرب میدان ارگ و اندرونی قرار داشت.
ارگ كریمخان در طی زمان كاربری‌های گوناگونی به خود دیده است. روزگاری این ارگ مكان زندگی و سلطنت كریمخان محسوب می‌شد. بعد از فتح شیراز توسط آقا محمد خان قاجار، به‌دلیل خصومت و دشمنی كه با كریمخان داشت؛ دستور تخریب برخی از بناهای كریمخانی را صادر كرد و به‌دنبال این تصمیم تعدادی از بناهای عصر زندیه از جمله حصار شهر تخریب شدند. خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن به‌عنوان دارالحكومه امرایی استفاده شد كه از طرف حكومت مركزی به امیری و استانداری فارس برگزیده شده بودند.
در دوره قاجار فرمانروایان و حاكمان، بنا بر به سلیقه‌های شخصی، دخل‌وتصرف‌هایی زیادی در ارگ كریمخان داشتند. از جمله اینكه در حیاط مركزی دست به ایجاد یك سلسله عمارت زدند كه با معماری ارگ سازگاری نداشت. آن‌ها همچنین روی نقاشی‌های دوران زندیه را پوشاندند. تزییناتی دیگر مطابق با سلیقه خود ایجاد كردند. از آنجایی كه گچ به‌راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی‌گرفت. سطح دیوار را با تیشه خراشیدند و تخریب زیادی در بنا ایجاد كردند.
ارگ كریمخانی در دوره پهلوی سرنوشت دیگری را تجربه كرد و در سال ۱۳۱۰ با ساخت مركز شهربانی به زندان شهربانی تغییر كاربری داد. به همین علت آسیب زیادی به آن وارد شده است. جهت اسكان زندانیان، تالارها را دو طبقه كردند و هركدام به چهار تا ۶ سلول تبدیل شدند. سطح نقاشی‌های عصر قاجاریه را با گچ پوشاندند و بنا به نیاز گرمازایی و روشن كردن آتش، سطح اتاق‌ها با لایه‌ای از دوده پوشیده شد. در مقابل ارسی‌ها نیز دیواری به ضخامت ۵۰ سانتی‌متر كشیدند.
در سال ۱۳۵۰ این ارگ در اختیار اداره فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت و محل تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد. در حال حاضر نیز زیر نظر وزارت میراث فرهنگی قرار دارد و به‌عنوان موزه بزرگ فارس شناخته استفاده می‌شود. ارگ كریمخان در ۱۴ خردادماه سال ۱۳۵۱ با شماره ثبت ۹۱۸ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معماری ارگ كریمخان
پلان ارگ كریمخان شیراز مستطیل است و از دو بخش نظامی و مسكونی تشكیل شده است. مساحت این ارگ ۱۳ هزار متر مربع و زیربنای آن چهار هزار متر مربع است. در ساخت این بنا هنرمندان و معماران نامی آن زمان حضور داشتند و آن را با بهترین مواد و مصالح در سریع‌ترین زمان به پایان رساندند.
معماری ارگ كریمخان به شیوه اصفهانی و از نوع معماری درونگرا است. بیرون این بنا ساده و بی‌آلایش است و درون آن تزیینات ظریف و زیبا به كار رفته است. در بالای سردر ورودی ارگ كاشی‌كاری زیبا و چشم‌نواز از نوع هفت رنگ دیده می‌شود كه صحنه نبرد رستم و دیو سفید را به تصویر كشیده است و قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد. بعد از ورودی، هشتی قرار دارد كه با عبور از آن وارد حیاط ارگ می‌شوید.
بخش مسكونی ارگ كریمخان سه جبهه شمالی، جنوبی و غربی را شامل می‌شود. هر ضلع دارای یك ایوان ستون‌دار با دو ستون سنگی است. در دوره قاجار ستون‌های اصلی ایوان‌های جنوبی و غربی برداشته شدند و ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچی جایگزین شد. در دو طرف هر ایوان تالار و میان تالارها، دو راهرو، دو طبقه و ۶ اتاق وجود دارد.
در تالارهای ارگ كریمخان ارسی كار شده است. ارسی به پنجره‌های چوبی گفته می‌شود كه در آن از شیشه‌های رنگی استفاده شده و به صورت كشویی عمودی باز و بسته می‌شود. سقف تالارها به‌صورت دو پوش ساخته شده‌اند و سقف كاذب دوم با فاصله نسبت به سقف اصلی ایجاد شده است. سقف داخلی، طاق‌دار با مقرنس‌های گچی است و با نقاشی‌ها و تذهیب‌های بسیار زیبایی تزیین شده است كه از نقاشی‌های عصر صفوی الگو گرفته‌اند. در ترسیم این نقاشی‌ها از موادی مانند طلا، جیوه، شنگرف، گل اخرا و سایر مواد معدنی استفاده شده است.
حمام ارگ كریمخان
در جبهه شمالی ارگ كریمخان حیاط خلوت به‌همراه چند اطاق كوچك مجزا از سایر مجموعه اطاق‌های ارگ جای گرفته است. در چهار گوشه بنا در كنار برج‌ها چهار حیاط خلوت با حوضی در مركز آن قرار گرفته است كه احتمالا كاربردهایی از قبیل ایجاد سرویس‌دهی و آشپزخانه داشته‌اند. در قسمت جنوب شرقی ارگ حمامی از دوره زندیه هنوز پا برجا است.
رختكن حمام ارگ كریمخان به‌صورت هشت ضلعی است. سقف رختكن از یك عرق چین آجری ساده تشكیل شده است كه در گوشه‌های آن ترنج‌های آهك‌بری زیبایی دیده می‌شود. جالب‌ترین قسمت این حمام چهار ستون سنگی یك‌پارچه محسوب می‌شود كه در داخل گرمخانه قرار دارند و روی آن‌ها تزیینات بسیار جالبی كار شده است. در كف حمام دالان‌هایی وجود دارد كه در اصطلاح به آن‌ها گربه‌رو می‌گویند. كاربرد گربه‌رو ها انتقال حرارت و دوده های داخل تون از گرمخانه به دودكش ها برای خروج آن‌ها است؛ ضمن اینكه در این فرآیند كف حمام نیز گرم می‌شده است.
امنیت ارگ كریمخان شیراز را برج، بارو و خندقی تامین می‌كرد كه دورتادور آن حفرشده بود. دیوار این ارگ با استفاده از آجر، ساده و بدون تزیینات بنا شده است. ارتفاع دیوار به ۱۲ متر می‌رسد كه در پایه سه متر و در بالا ۲٫۸ متر ضخامت دارد. برج‌های مدور و سه طبقه ارگ نیز حدود ۱۴ متر ارتفاع دارند و در چهار گوشه آن دیده می‌شوند.
نحوه دسترسی
ارگ كریمخان در شهر شیراز، مركز استان فارس واقع شده است و یكی از جاهای دیدنی شیراز به حساب می‌آید. این ارگ در مركز شهر و در میدان شهرداری قرار دارد.
آدرس ارگ كریمخان: شیراز، ابتدای خیابان كریم خان زند، نبش میدان شهرداری
