نیایشگاه مهری مراغه در حدود ۶ كیلومتری جنوب شرقی مراغه در روستای بزرگی به نام ورجوی واقع شده است. در قسمتی از روستا یك گورستان بزرگ و تاریخی وجود دارد و در آن قبرهایی دیده می‌شود كه بر روی آن‌ها صندوق‌های سنگی منقوش و یا قوچ سنگی نهاده شده است. همچنین بر روی تعدادی از سنگ‌ها تصاویر تیر و كمان و نیزه و شمشیر و سپر حك گردیده است. قدمت این سنگ‌ها به قرن هشتم تا یازدهم هجری قمری بازمی‌گردد. از نمونه‌های جالب این سنگ‌ها می‌توان به صندوق سنگی منقشی اشاره نمود كه متعلق به زمان بیگ فرزند كدخدا میرزا بیگ می‌باشد كه در سال ۱۰۸۵ هجری قمری از دنیا رفته است.
ثبت ملی
معبد مهر مراغه یا نیایشگاه مهری مراغه كه با نام نیایشگاه مهری در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۵۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۵۵۶ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آیین مهرپرستی
این بنای تاریخی مكانی برای برگزاری آیین پرستش مهر (میترا) و متعلق به آیین مهرپرستی بوده است. اهالی منطقه این محوطه را با نام‌هایی مانند «امامزاده معصوم مراغه‌ای»، «اجاق» و «اولیا» می‌شناسند. قسمت‌هایی مانند «معبد»، «قبرستان»، «اصطبل» و «چله خانه» دارد. كه به‌نظر می‌رسد قبرستانی مربوط به عصر آهن باشد. این معبد در زیر گورستانی تاریخی قرار دارد و با خاك‌برداری، بخش‌هایی از آن خود را نمایان كرد و همچنان بخش عمده‌ای از معبد در زیر خاك مدفون است.
گورستان تاریخی
در بخش فوقانی این بنا، گورستان قرار دارد كه گفته می‌شود، مربوط به عصر آهن است. در یكی از سنگ قبر‌های آن نمادی از گرز و كمان وجود دارد و تاریخ ۹۰۸ روی آن ثبت شده است. گرز و كمان نماد قومی بود كه در قرن نهم و اوایل قرن دهم در سراسر حوزه شرقی دریاچه ارومیه زندگی می‌كرد. همچنین مجسمه قوچ سنگی كه نمونه‌های زیادی از آن در گورستان خواجه حیران و قدمگاه آذرشهر دیده شده است. در گورستان معبد مهر نیز وجود دارد و مربوط به قوم «قره قویونلو» می‌شود. یكی دیگر از سنگ قبر‌های این گورستان نیز كتیبه‌ای دارد كه به هیچ یك از اقلام و خطوط اسلامی شبیه نیست و خطی شكسته و منحصربه‌فرد دارد. این سنگ مربوط به سال ۱۰۶۹ هجری است و روی آن نقش سپر، شمشیر و تیر كمان به چشم می‌خورد. شكل كلی سنگ قبر‌های این محل بهصورت مكعب مستطیل هستند.
بی مهری به معبد مهر
این بنا قدمت زیادی دارد؛ هرچند هیچ‌گونه حمایتی از طرف مسئولان برای حفظ این اثر تاریخی صورت نگرفته و همچون خرابه‌ای است. ضمن اینكه میراث فرهنگی در عملكردی ناشیانه در بخشی از این بنای سنگی، با سازه فلزی و آجر مرمت‌هایی انجام داده است كه به‌همراه انباشت زباله‌ها هر بازدیدكننده‌ای را متاثر می‌كند. غارتگران آثار فرهنگی نیز بی‌رحمانه، سنگ‌های تاریخی گورستان را كنده و به‌جای دیگری منتقل می‌كنند. این معبد هم‌اكنون به‌دلیل ساخت و سازهای اطراف آن و نفوذ آب‌های سطحی به داخل، در حال تخریب است.
در حال حاضر در ماه محرم در این معبد عزاداری برای سیدالشهدا انجام می‌شود و بعد از سینه‌زنی و مراسم مشابه، پخش نذری در این مكان صورت می‌گیرد. در واقع، این مورد در حال حاضر تنها كاربردی است كه معبد مهر در كنار جنبه گردشگری و تاریخی دارد.
تاریخچه معبد مهر
معبد مهر به‌عنوان یكی از كامل‌ترین پرستشگاه‌های تاریخی ایران به حساب می‌آید كه قدمت آن احتمالا به دوره اشكانیان می‌رسد.گرچه در دوره اسلامی یعنی زمان ایلخانیان دستخوش تغییراتی شد و نشانه‌هایی از اسلام بر تن این معبد به یادگار ماند. وجود كتیبه قرآنی در داخل معبد اشاره به فتح بزرگی دارد كه یادآور تسلط حاكمان ایلخانی بر این شهر است. این آثار اكنون به‌دلیل اهمال مسئولان امر با تیشه و چكش غارتگران میراث ایرانی بیشتر آشنا هستند. تا ضربه مرمت استادكاران آثار تاریخی برای حفظ این یادگار كهن ایرانی!
طبق تحقیقات و بررسی‌ها، در این معبد آرامگاه یكی از علمای معروف و باتقوا مراغه یعنی آخوند ملا معصوم مراغه‌ای قرار دارد كه بعد از وفاتش در این محل دفن شده است. ملا معصوم مراغه‌ای از علمای بزرگ قرن هجدهم هجری قمری محسوب می‌شد .كه نویسنده تفسیر صافی، وی را یكی از فقهای بزرگ منطقه معرفی كرده بود. تاچندی پیش در این مكان صندوقی چوبی با پارچه مشكی رنگ وجود داشت كه افراد در كنار آن شمع روشن می‌كردند.
مهرابه
همان طور كه گفته شد، معبد مهر مراغه دارای ابعاد ناشناخته زیادی است. اما بر اساس مطالعاتی كه مرحوم پرویز ورجاوند در این مكان داشته، این معبد مربوط به آیین مهرپرستی بوده است . در طول تاریخ تغییراتی در ساختار و شیوه استفاده از آن صورت گرفته است. در دنیای باستان به محل نیایش مهرپرستان مهرابه گفته می‌شد. مهرابه در واقع لحظه‌ای بود كه نور خورشید روی سنگ‌آبه مركزی معابد مهر قرار می‌گرفت و به‌معنای ظهور آناهیتا محسوب می‌شد. افراد در این لحظه به نیایش می‌پرداختند كه مصادف با ظهر و طلوع و غروب آفتاب بود. پس از اسلام نیز به محل نیایش و مكان برگزاری نماز، محراب گفته می‌شد كه از كلمه مهرابه برداشته شده است.
مهرپرستی، آیینی ایرانی بوده كه نور نمادی از آن است و در دوره‌ای به اروپای غربی نیز نفوذ كرد. آیین مهر كه اروپاییان آن را میترائیسم مى‌خوانند، از دوران اشكانى تا قرن چهارم میلادى و سلطه رومى‌ها بر سرزمین‌هاى اروپایى رواج داشت.
به‌نظر می‌رسد، شهرستان مراغه دارای مهرابه‌های مختلفی است كه معبد مهر و غار‌های اطراف رصدخانه مراغه تنها آثار به جا مانده از این دوران هستند. بعدها معبد مهر مراغه برای اجتماع صوفیان به كار می‌رفت و پیروان شیخ صفی‌الدین اردبیلی در آن جمع می‌شدند. كتیبه‌های حجاری شده در معبد مهر از قرن هشتم هجری قمری نیز حكایت از زمانی دارد كه این بنا توسط صوفیان مورد استفاده قرار گرفته بود.
معماری معبد مهر مراغه
معبد مهر مراغه نیایشگاه زیرزمینی و محل پرستش خورشید و برگزاری آیین مهرپرستی بوده است كه پیروان آیین مهر، آن را با تراشیدن قطعه سنگ عظیمی از جنس شیست با دهانه‌ای به عرض ۵٫۴ متر به وجود آورده‌اند. این بنا از نظر حجم كار و دقت هنرمندانی كه در امر حجاری آن دخیل بوده‌اند، جزو نمونه‌های ارزنده ستایشگاه‌های كهن به حساب می‌آید. این مجموعه باستانی از قبرستان، معبد و یك محوطه تاریخی تشكیل شده است.
معبد مهر در زیر زمین بنا شده و جز ورودی كه ساختار سراشیبی دارد، هیچ راه دیگری ندارد. ورودی راهرو به‌شكل پهن و شیب‌دار است كه عرضی ۲٫۷ متری در جلو و ۲٫۶ متری در انتها دارد و ارتفاع (عمق) قسمت سرپوشیده آن ۷٫۴ متر است. در خاك‌برداری‌هایی كه سال‌های ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ هجری شمسی صورت گرفت، معلوم شد كه این مكان پله‌هایی داشته است كه مربوط به دوره ایلخانی بوده‌اند؛ ولی به‌‌مرور زمان و با ریخته‌شدن خاك تبدیل به سطحی شیب‌دار شده است. در حال حاضر برای ورود به معبد باید از پله‌های آن پایین رفت. با عبور از پله‌ها به تالار مركزی خواهید رسید. در سمت چپ ورودی نقشی شبیه به گل و برگ حجاری شده است؛ اما با توجه به نوك و انتهای آن، ساختاری شبیه به مار نیز دارد.
تالار بزرگ معبد
طاق‌ها و واحد‌های مختلف در پیرامون تالار بزرگ این معبد نشان می‌دهد كه معبد مهر یكی از بزرگ‌ترین معابد از نوع خود بوده است. از آنجایی كه مشخصه معماری در دوران هخامنشی بهصورت سطوح مسطح و راست گوشه و بدون خطوط منحنی بوده، می‌توان پی برد كه این بنا مربوط به دوره اشكانیان است؛ چراكه فضاهای مختلف آن دارای عناصر خمیده هستند.
در سمت چپ ورودی فضایی در دل صخره كنده شده است كه طرح جالبی دارد. پلان آن بهصورت مربعی با ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر است و در وسط آن ستونی به قطر ۵٫۵ متر به‌شكل هشت ضلعی وجود دارد. این ستون اتاق بزرگ را به چهار قسمت تقسیم می‌كند. در بخش بالایی هركدام از این چهار بخش، نورگیری به چشم می‌خورد كه باعث ایجاد نور مناسب در محل می‌شود. البته با مرور زمان ابعاد این نورگیر‌ها نیز افزایش یافته و همین امر باعث شده است كه مشكلات مختلفی برای معبد به وجود آید و زباله‌های گوناگون وارد آن شود.
ستون بزرگ داخل معبد در سه ضلع دارای ۶ طاقچه است كه بهصورت دوطبقه كنده شده‌‌اند. بخش بالایی طاقچه‌ها، قوسی دارد كه كاملا تداعی‌گر دوران اسلامی است. به‌طور كلی می‌توان مدعی شد كه این اتاق با طرح مربعی خود در دوره اسلامی شكل گرفته یا حداقل تغییرات بسیاری در این دوره در بخش مذكور رخ داده است.
فضای داخلی معبد مهر مراغه
عنصر سازمان‌دهنده فضا در این مجموعه، تالار مستطیل شكل مركزى است كه با سه راه دسترسى، به بخش‌هاى گنبدى شكل سه‌گانه اطراف خود مرتبط می‌شود. اتاق مدور كه یكى از جالب‌ترین قسمت‌هاى این نیایشگاه است؛ علاوه بر نشانه‌هاى سلسله‌مراتب میترایی، آثارى از الحاقات و تزیینات اسلامى دارد.
قسمت شرقی صخره دارای اتاقكی است كه سقف آن شباهت‌هایی با سقف معبد رصدخانه مراغه (غار‌های رصدخانه مراغه) دارد. در این بخش آیات قرآنی به خط ثلث تراشیده شده كه باگذشت زمان آسیب‌های زیادی به آن وارد شده است. یكی از آیات این بخش آیه ۱۲۹ از سوره آل‌عمران با متن زیر است:
وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ
به این معنا كه «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداست. هر كس را بخواهد (و شایسته بداند)، می‌بخشد و هر كس را بخواهد، مجازات می‌كند و خداوند آمرزنده مهربان است».
معبد مهر مراغه ساختار نسبتا پیچیده‌ای دارد كه قدم‌زدن درون آن حس‌وحال جالبی را القا می‌كند و عبور از راهرو‌های كوچك آن می‌تواند تداعی‌گر چندین هزار سال گذشته باشد.
جاهای دیدنی اطراف
از دیگر جاذبه‌های این روستا وجود درخت تنومند و كهنسال نارونی است كه در كنار قبرستان و بر لب یك نهر پرآب روئیده است و توجه عموم را به خود جلب می‌كند. در جنوب این درخت نیز مجموعه جالب توجه امامزاده معصوم قرار دارد
