طاق بستان ، شكارگاه شاهان ساسانی ، مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نبشته‌های دوره ساسانی است كه در شمال‌غربی شهر كرمانشاه در غرب ایران واقع شده است.وجود كوه و چشمه در این مكان، آن را به گردشگاهی روح‌فزا تبدیل نموده كه از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده است.طاق بستان در زبان بومی (كردی) طاق وسان گفته می‌شود. سان به معنی سنگ می‌باشد و به این ترتیب طاق بستان طاق سنگی معنی می‌دهد. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او طاق بستان را انتخاب كردند كه در بین راه جاده ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پر‌آب بود.
طاق بستان شامل سنگ‌نگاره تاجگذاری اردشیر دوم و دو طاق می‌باشد كه طاق كوچك‌تر شاهپور دوم و سوم و طاق بزرگ‌تر خسرو پرویز را به تصویر كشیده است. در سمت راست طاق كوچك‌تر و در بیرون از طاق سنگ‌نگاره‌ای تراشیده شده كه تاجگذاری اردشیر دوم را نشان می‌دهد.طاق بزرگ‌تر به پهنای ۵/۷ متر، ارتفاع حدود ۹ متر و به عمق ۵/۶ متر و طاق كوچك‌تر به پهنای ۶ متر، به ارتفاع حدود ۵ متر و به عمق ۵/۳ متر می‌باشد.
طاق بستان در گذشته نام روستایی در ۹ كیلومتری شهر كرمانشاه بود. با گذر زمان و توسعه شهری، این روستا در محدوده شهری قرار گرفت و به یكی از محله‌های این شهر تبدیل شد كه در حال حاضر در شمال شرقی كرمانشاه قرار دارد. این مجموعه نقوش بر دامنه كوه و در كنار دریاچه‌ای قرار دارد كه به دریاچه طاق بستان شناخته می‌شود. در گذشته این محل با آب و هوای مطبوع و طبیعتی كه داشته، مكانی برای تفریح و شكار شاهان ساسانی بوده است و نقش‌های حجاری شده نیز نشان‌دهنده این موضوع است.
طاق بستان از سه بخش عمده تشكیل شده. طاق بستان دو ایوان اصلی دارد. دو طاق به هم متصل هستند و از جنس سنگ خام خاكستری رنگ در دل كوه حفر شده‌اند. در تمام این سال‌ها گیاه و جلبك روی این سنگ‌ها رشد نكرده و یكی از نكات قابل توجه در انتخاب مواد اولیه را نشان می‌دهد. مجموعه زیبای طاق بستان با سه بخش اصلی‌اش یكی از زیبا‌ترین آثار به جا مانده از دوران ساسانی است.
سه بخش اصلی مجوعه طاق بستان شامل موارد زیر است:
طاق بزرگ طاق بستان كه به ایوان بزرگ هم شهرت دارد. مربوط به زمان پادشاهی خسروپرویز و در سال های ۵۹۰-۶۲۸ میلادی است.
طاق كوچك طاق بستان كه ایوان كوچك هم شهرت دارد، تصویر برجسته شاپور سوم در سال‌های ۳۸۰-۳۸۳ میلادی است.
نقش برجسته یا كتیبه تاج گذاری اردشیر دوم مربوط به سال های ۳۸۰- ۳۸۳ میلادی.
همه نقش‌هایی كه روی كتیبه ها و سنگ‌های مجموعه طاق بستان حك شده با چنان ظرافت و دقت استادانه‌ای شكل گرفته كه می‌توانید همه جزییات را در آنها ببینید.
طاق بزرگ، تاج گذاری خسرو پرویز
مهم‌ترین اثر در طاق‌بستان، طاق بزرگ با سنگ‌نگاره تاجگذاری خسرو پرویز است كه دارای ایوانی با فضای تقریبا مربعی حدود ۸ متر در ۸ متر است. با ارتفاع حدود ۱۲ متر. كناره ورودی طاق، سنگ‌نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شكار گراز و شكار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق خواهید دید كه نمادی از مراسم بزم و شادی در آن روزها بوده است. در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، كه مانند تاجگذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نمود خرمی و سرسبزی. در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار دارد. فروهر تاجی كنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یكسان است. هر دوی آنها شلواری چین‌دار به پا دارند كه توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. همچنین هر دو دارای كمربند و دست‌بند هستند. درسمت چپ شاه، میترا قرار دارد.در زیر نقش تاجگذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.
نقش‌برجسته تاجگذاری اردشیر دوم در طاق بستان
این نقش برجسته نخستین نقش برجسته طاق بستان است كه در كنار طاق كوچك قرار دارد. در سمت راست ایوان كوچك، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد كه صحنه تاج ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی (اردشیر دوم) به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مركز صحنه نقش شده كه دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالیكه زرتشت یا بقولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم كه در جنگ اسیر شده است قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده‌است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردنبندی در گردن و دستبندی در مچ دارد. گوشواره او به شكل حلقه مدوری است كه گوی كوچكی به آن آویزان است. گردنبند او نیز شامل یك ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، وهومن (بهمن) بوده است چه در گزیده‌های زاتسپرم می خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد كه همه روشنی بود، كه فروغ جاویدان و بی انتها بود كه اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه ۲۴۶)؛ لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم امشاسپند وهومن است. در تصویر زیر اردشیر دوم در وسط، اهورا مزدا سمت راست و زرتشت سمت چپ او است.
طاق كوچك، مراسم تاجگذاری شاهپور دوم و سوم:
طاق كوچك در میان سنگ‌نگاره تاجگذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد كه دارای فضای مستطیل شكل حدود ۵ در ۵ است و مراسم تاج گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌كشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو كتیبه‌است. این كتیبه‌ها به خط پهلوی كتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:
برگردان سنگ نبشتۀ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیكری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از یزدان دارد،فرزند بغ مزادپرست خدایگان شاپور،شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از ایزدان دارد،نوۀ خدایگان هرمز شاهنشاه
برگردان سنگ نبشتۀ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیكری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از یزدان دارد.فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز،شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از ایزدان دارد،نوۀ خدایگان نره شاه شاهان
سنگ نگاره دوره قاجار در طاق بستان
در بخش بالایی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجار با كتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولتشاه بر روی تختی نشسته، صورتی فربه، ریشی بلند و سیبلی تاب دار دارد. تاج او از نوع تاج كنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه است. پیراهن چین دار قرمز رنگی به تن دارد. كمربندی به كمر بسته، پایین آن حمایلی دیده می شود. به حمایل او شمشیر و خنجری آویزان است.
در سنگ نگاره مربوط به دوره قاجار محمدعلی میرزادر حالت نشسته دیده می‌شود.در سنگ نگاره مربوط به دوره قاجار محمدعلی میرزادر حالت نشسته دیده می‌شود.
در كنار اوشعری از «بسمل» شاعر كرمانشاه در مدح او نگاشته شده است. در این شعر، شاعر كوه طاق بستان را به كوه طور و جمال دولتشاه را به جمال حضرت موسی تشبیه كرده و خسرو پرویز را نیز دربان محمد علی میرزا معرفی كرده است.
در سمت راست او، امام قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دارای ریش كوتاه سیاه رنگی است و تاج جواهر نشانی بر سر دارد. لباسش پیراهن گشاده بلندی است كه متأسفانه رنگ آن از بین رفته است. وی خنجری در كمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آن آویخته است. در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش «محد حسین میرزا» نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های كنگره دار و لباسش پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.
در جلوی محمد علی میرزا، «آقا غنی» به حالت ایستاده، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی شكلف لباسش بلند و قرمز رنگ و به حمایلش خنجری آویزان است.
در سمت چپ سنگ نگاره، كتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این كتیبه به صورت وقف نامه و مضمون آن حاكی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع «كبودخانی» برای انجام مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه عاشورا و سایر عزاها است. طبق كتیبه، این سنگ نگاره در سال ۱۲۳۷ ه.ق به دستور آقا غنی – خواجه باشی محمد علی میرزا – و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.
تاریخچه طاق بستان
پادشاهان ساسانی، پیرامون مجموعه تاریخی تخت جمشید را اولین مكان انتخابی برای تراشیدن تندیس‌های دوران حكومت خود، در نظر گرفته‌اند. ولی پس از پادشاهی اردشیردوم (پادشاه ساسانیان در سال‌های ۳۷۹ تا ۳۸۳ میلادی)، به دستور وی و بعد از رسیدن به پادشاهی، طاق بستان از میان سایر مناطق ایران برگزیده شده و این محل را بهترین مكان برای ایجاد سنگ‌نوشته‌های سلطنت خود برشمرد.
شاید بتوان مهم‌ترین دلیل این امر را موقعیت جغرافیایی آن كه در بین راه جاده‌ی ابریشم (شاه‌راه مهم بازرگانی در قاره‌ی آسیا كه غرب، شرق و جنوب آسیا را به یكدیگر و شرق قاره‌ی اروپا را به شمال قاره آفریقا پیوند داده است) قرار گرفته و از طبیعت بكر و زیبایی برخوردار است، بیان كرد. چشمه‌ای زیبا و چشم‌نواز در این منطقه به چشم می‌خورد كه از آبی گوارا و مطبوع برخوردار بوده و زیبایی دوچندانی به محیط اطراف خود بخشیده است. البته در این محوطه بناهای دیگری بوده است كه اكنون دیگر وجود ندارند. در این، محل بقایای پلی در سمت شرقی نقش برجسته اردشیر دیده می‌شود. سنگ‌نگاره‌ای نیز در سال‌های اخیر در بالای چشمه طاق بستان كشف شده است.
نظرات متعددی در مورد تاریخچه این مجموعه باشكوه تاریخی وجود دارد كه هركدام در نوع خود جالب و شنیدنی است؛ در كتاب مسعودی اشاره شده، حجاری‌های صورت گرفته در طاق بستان را یكی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخ معرفی كرده و بر این باور است كه این منطقه از كشور، حدود ۱۳ قرن پیش، به‌عنوان باغ‌‌های پادشاهان ساسانی استفاده می‌شد.
آرتور كریستنسن نیز، مجموعه طاق بستان را زیارتگاه آناهیتا برشمرده و معتقد است كه اولین پادشاهان ساسانی، تا نرسی (نوه‌ی یزدگرد سوم و از پادشاهان ساسانی) تصاویر خود را در صخره‌ها و سنگ‌های عظیم اطراف مجموعه‌ی تخت جمشید، حكاكی كرده‌اند. برخی از باستان‌شناسان و مورخان، قدمت این مجموعه را كه متشكل از چندین سنگ‌نوشته (كتیبه‌های سنگی) است، به دوران حكومت پادشاهان ساسانی كه به قرن سوم میلاد باز می‌گردد، تخمین زده‌اند.
كاركرد طاق بستان
در مورد كاربری طاق بستان هنوز نظر دقیقی به دست نیامده، برخی از محققین معتقدند این بنا یادبود الهه آناهیتا است. آناهیتا ایزد بانوی، آب های روان، زیبایی، فراوانی و بركت در دوران پیش از اسلام بوده است. اما برخی دیگر بر اساس نوشته‌های به جا مانده از مورخین آن را كاخ نا تمام خسرو پرویز می‌دانند.
طاق بستان ثبت جهانی شده است؟
متاسفانه طاق بستان سالهاست در آرزوی ثبت جهانی شدن است. سال ۲۰۰۷ خانم ملیحه مهدی آبادی، مدیر سایت طاق بستان، تلاش بسیاری كرد و كتیبه بیستون ثبت جهانی شد. بسیاری در انتظار ثبت سایت طاق بستان بودند اما تا امروز با وجود تلاش‌ها به دلیل ساخت و سازهای بسیار زیاد در عرصه و حریم طاق بستان، ثبت جهانی این اثر محقق نشده است.
ریشه نام طاق بستان
سیاحان، مورخان و جغرافی‌نویسان دوره اسلامی، از این محوطه با نام‌های متفاوتی یاد كرده‌اند. ابن فقیه و ابن رسته این مكان را «شبدیز»، یاقوت حموی آن را «قصر شیرین»، حمدالله مستوفی «طاق بسطام» و برخی دیگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده‌اند. مردمان محلی نیز این محوطه را با نام «طاق وُسان» و «طاق بُسان» می‌شناسند.
امروز نیز این مجموعه نقش برجسته با نام طاق بستان شناخته می‌شود كه در گویش كرمانشاهی یا كردی كرمانشاهی، «تاق وه سان»، تلفظ می‌شود. در واقع «تاق» به‌معنای «طاق» و «وه» به‌معنای« از» و «سان» به‌معنای «سنگ» است. بنابراین طاق بستان یعنی طاقی از سنگ است. تاق نیز واژه‌ای فارسی و طاق معرب آن است؛ بنابراین نوشتن آن به‌صورت تاق درست‌تر است.
نقش برجسته شكار گوزن
صحنه مربوط به شكار گوزن، درون قابی به ابعاد ۳٫۹ متر عرض و ۵٫۸ متر طول تشكیل شده است. می‌توان تصاویر فیل‌بانانی را كه در سه ردیف قرار گرفته و گوزن‌ها را به‌وسیله‌ی دروازه‌ای كه در قسمت راست حصار قرار گرفته است، به درون شكارگاه هدایت می‌كنند، مشاهده كرد. در واقع این گوزن‌ها در پی چندین گوزن دست‌آموز كه با روبانی به گردن قابل تشخیص بوده، متواری هستند. تصاویر شاه نیز سوار بر اسب خویش، درون شكارگاه و در سه بخش ارائه شده است. وی شمشیری مرصع‌گونه را به كمر خود آویزان كرده و كمانی را بر گردن خود قرار داده است. پشت او زنی را مشاهده خواهید كرد كه چتری بر فراز سر پادشاه قرار داده است.
همچنین سه ردیف از زنان را پشت سر شاه حكاكی كرده‌اند كه هركدام به حالاتی متفاوت نمایش داده شده‌اند. در دو ردیف نخست، زن‌ها به حالت احترام ایستاده و ردیف سوم نیز زنانی كه در حال نواختن آلات موسیقی هستند، به تصویر كشیده شده‌اند. تصاویر افرادی كه در حال رام كردن گوزن‌ها حكاكی شده است، به‌صورت ایستاده و در حال نواختن چنگ و دست زدن نمایش داده شده‌اند. در بخش بعدی صحنه‌ی شكار گراز، می‌توان شاه را در حال شكار دید. وی سوار بر اسبی است كه چهار نعل در حال تعقیب گوزن‌ها می‌تازد. در بخش انتهایی این تصویر نیز شاه را كمان به گردن كه نشان‌دهنده‌ی اتمام شكار است، مشاهده خواهید كرد. در قسمت چپ حصار، چهره‌ی چند شترسوار را كه گوزن‌های شكارشده را حمل می‌كنند، حكاكی كرده‌اند. در ادامه به توضیحات كامل‌تری در مورد این صحنه خواهیم پرداخت.
نقش برجسته شكار گراز
طبق برآورد كارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد كه سازندگان این اثر تاریخی، صحنه شكار گراز را نیز داخل قابی به عرض ۴٫۱۳ متر و طول ۵٫۷ متر، حجاری كرده‌اند. در بخش چپ آن، ۱۲ فیل كه در پنج ردیف عمودی قرار گرفته‌اند، حضور دارند كه تصویر دو سوار روی هر یك از آنها، نقش بسته است. به نظر می‌رسد كه فیل‌بانان، مشغول بیرون كشیدن گرازها از پناهگاه باتلاقی به درون نیزارها هستند. برفراز صحنه‌ی شكار گراز، قایق پارویی مشاهده می‌شود كه پنج نفر درون آنها در حال دست زدن حكاكی شده‌اند. تصویر دو پاروزن را نیز می‌توانید درون قایق مشاهده كنید.
شاه داخل قایقی كه در اطراف آن، نوازندگان زن حضور دارند، درست در مركز صحنه شكار، به چشم می‌خورد. او با تیر و كمان خود، به‌سمت دو گرازی كه به‌سمت او در حال گریز هستند، تیراندازی می‌كند. داخل قایق پادشاه نیز تصویر چهار شخص دیگر نیز وجود دارد كه به نظر می‌رسد نفرات اول و آخر، پاروزن‌ها، نفر دوم خدمتكار شاه و چهارمین نفر نوازنده چنگ است. در پشت قایق پادشاه، قایق دیگری به تصویر كشیده شده كه حامل چهار نوازنده زن است. به نظر می‌رسد آنها در حال نواختن چنگ هستند. در قسمت راست صحنه، انتهای شكار گراز به نمایش گذاشته شده است.
استادكاران، تصویر شاه را در حالت ایستاده و داخل قایق به‌گونه‌ای كه كمان خود را به نشانه‌ی پایان شكار در دست چپ خویش گرفته است، حكاكی كرده‌اند. در این صحنه، در كمر وی شمشیری وجود نداشته و در اطراف سر او نیز هاله‌هایی از نور مشاهده می‌شود. در پشت قایق پادشاه نیز می‌توان قایق دیگری را یافت كه درون آن، چندین نوازنده زن، در حال نواختن هستند. در بخش پایانی تصویر نیز تصویر پنج فیل‌سوار كه در حال جمع كردن اجساد گرازهای كشته شده به‌وسیله خرطوم فیل‌ها هستند، وجود دارد. هیبت خدمه نیز در حالی كه ضربه نهایی را به‌وسیله گرزهای خود به شكارها وارد می‌كنند، منقوش شده است. درون قاب نیز در بخش بالایی، گرازهایی را كه شكار شده‌اند روی فیل‌ها حكاكی كرده و در پایان هنرمندان سنگ‌تراش و استادكاران خوش‌ذوق ایران كهن، در قسمت پایین تصویر، نقش گرازهایی را كه روی زمین قرار داده شده و خدمه در حال بریدن و قطعه قطعه كردن اعضای بدن آنها هستند، به تصویر كشیده‌اند.
نقش برجسته اسب سوار زره پوش
پیش‌تر نیز به تصویر اسب‌سواری زره‌پوش در طاق بستان كرمانشاه، اشاره شد. البته هویت این سواره كه در پایین تصویر تاجگذاری خسروپرویز مشاهده می‌شود، مشخص نیست. اما احتمالات متفاوتی در مورد آن ذكر شده است. برخی باستان‌شناسان وی را یك رزم‌جو، برخی دیگر آن را متعلق به خسروپرویز و تعدادی نیز او را پیروز ساسانی می‌پندارند. به هرحال این سوار هر كه هست، قطعا نشان‌دهنده‌ی فر و قدرت پادشاه و ایرانیان خواهد بود. حكاكان این اسب‌سوار، آن را با چهر‌ه‌ای به‌صورت سه ربعی و بدنی تمام رخ كه پشت اسبی قوی نشسته است، نشان داده‌اند. این فرد كلاه‌خودی كه تمام چهره‌اش را پوشانده و تنها چشمانش را نشان می‌دهد بر سر داشته و روی آن نیز تاجی قرار داده است. نواری متشكل از دو ردیف مروارید، روی پایه‌ی تاج را تزیین كرده كه به‌وسیله پاپیونی پشت سر بسته شده است. بخش حاشیه بالای تاج نیز توسط شیارهای عمودی به‌طرز زیبایی تزیین شده است. بالای تاج، موهای سر سواركار نیز به‌شكل پر و انبوه و بدون داشتن هیچگونه پوششی كه با پاپیون و دو روبان بسته شده است، نشان داده می‌شود.
پیراهنی كه وی به تن دارد، بلند بوده كه با استفاده از تصاویر مرغ و ارغن، تزیین و جلوه‌ای زیبا به خود گرفته است. زرهی متشكل از بافت زنجیر نیز روی پیراهن سوار دیده می‌شود كه تا روی زانوی وی، پیشروی كرده است. كمربند بسته شده روی كمر با كمك طرح‌هایی به‌شكل دایره، تزیین شده و در بخش انتهایی آن، حمایلی بسته كه توسط شكل‌های هندسی به‌صورت لوزی و دایره تزیین شده است. این سوار، تیردانی را به حمایل مذكور متصل كرده كه نشان از رزمی بودن وی دارد. نیزه بلندی كه در دست وی دیده می‌شود و همچنین سپر دایره‌ای شكل كه احتمالا برای دفاع مورد استفاده قرار می‌گرفته است، از دیگر اشیا حكاكی شده در صحنه این سواركار به شمار می‌آید. روی صورت، سینه و كپل اسب نیز منگوله‌هایی به‌عنوان تزیین قرار داده شده است. روی منگلوله‌های كپل، می‌توان تصویر انسانی با سه سر را مشاهده كرد. همانگونه كه قبلا نیز ذكر شد، هویت اصلی این سوار مشخص نیست و نظرهای گوناگونی در مورد آن ذكر شده است. برخی از تاریخ‌نویسان و جغرافی‌دانان از جمله ابن فقیه، ابن رسته، ابودلف، مسعودی و یاقوت، آن را متعلق به خسروپرویز دانسته كه روی اسب مشهور و محبوب خود، شبدیز، مشاهده می‌شود.
نقش برجسته محمد علی میرزا
در قرن ۱۹ میلادی كتیبه‌ای نقش برجسته، توسط محمدعلی میرزا در زمان حكومت قاجار، در مجموعه طاق بستان كرمانشاه، صورت گرفته است كه تأسف زیادی را در بردارد. این دستكاری‌های انجام شده، صدمات و آسیب بسیاری را به این مجموعه عظیم و شگفت‌انگیز ایران كهن وارد ساخته ست. در واقع ناهماهنگی و بی‌ارزش بودن تصویر مجسمه محمدعلی میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار)، به‌گونه‌ای است كه ناصرالدین شاه در سفرنامه‌ای كه از خود به یادگار گذاشته است، چنین می‌نویسد:
بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمدعلی میرزای مرحوم كه از طوالش گیلان بوده، زحمت كشیدن صورت مرحوم شاهزاه را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر كوچك‌تر را داده است حجاری كرده. خود آغاغنی را هم با هیئت مكروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش كرده‌اند. طوری به او بیفتاده كه واقعا مهوع است و طاق را ضایع كرده است و بسكه بد حجاری شده روی اشكال را رنگ آمیزی كرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده است.
در طاق كوچك طاق بستان دو كتیبه به خط پهلوی باقی مانده است
سازندگان طاق كوچك مجموعه طاق بستان، این بخش را به‌صورت فضایی به‌شكل مستطیل با ارتفاعی حدود ۵/۳ متر، عرض ۵/۹ متر و عمق ۳/۸ متر در نظر گرفته‌اند. در طرفین بخش ورودی آن، می‌توان دو جرز به‌صورت چهارگوش كه از ارتفاعی بالغ بر حدود ۳/۷ متر و پهنایی حدود ۹ سانتی‌متر برخوردار است، مشاهده كرد.
بر فراز این جرزها، اتاقی برخوردار از قوسی نیم‌دایره‌ای شكل كه به‌اندازه ۱۰ سانتی‌متر از سطح درونی جرزها عقب‌تر قرار گرفته است، وجود دارد. بخش دیوار انتهایی، این طاق را به دو بخش تقسیم‌بندی كرده است. قسمت فوقانی، یكی از این بخش‌ها را تشكیل می‌دهد كه از طاقچه‌ای به عمق ۳۰ سانتی‌متر و ارتفاعی حدود ۲/۹۳ متر تشكیل شده است. در طاق كوچك تزیینات كمتری نسبت به طاق بزرگ به كار رفته است این در حالی است كه باستان‌شناسان، اهمیت طاق كوچك را بیشتر از دیگری دانسته و آن را ارزشمندتر معرفی كردند. چراكه این بخش از مجموعه تاریخی، بهره‌مند از دو كتیبه‌ی سنگی منقوش به خط پهلوی است كه در طرفین آن قرار گرفته است. در انتهای غار نیز می‌توان تصویر برجسته دو فرد را مشاهده كرد.
در طاق كوچك نیز تصاویر و نقش‌هایی از چهر‌ه‌های پادشاهانی همچون شاپور دوم و شاپور سوم حجاری شده است كه در نوع خود جالب و قابل‌توجه خواهد بود. در واقع تصاویر شاپور دوم و سوم، دو تندیس موجود در طاق كوچك را تشكیل می‌دهد. محققان تصاویری را از این دو پادشاه بازسازی كرده‌اند كه در میان نگاره و طاق بزرگ قرار گرفته است. این تصاویر از دو نقش بر فراز دیواره طاق و دو كتیبه برخوردار است. كتیبه‌های ذكر شده با خط پهلوی منقوش بوده كه حكایت تصاویر را برای بینندگان بازگو می‌كند.
طبق نوشته‌هایی كه در كنار تصاویر پیكره‌های موجود در این بخش حك شده است، می‌توان هویت اصلی آنها را كشف كرد. كتیبه‌ای كه متعلق به شاپور دوم است، از ۹ خط برخوردار بوده كه باستان‌شناسان آن را این‌گونه ترجمه كرده‌اند:
این پیكری از بغ مزدا پرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزدا پرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از ایزدان دارد، نوه‌ی خدایگان نرسه شاه شاهان
در سنگ‌نوشته‌ی متعلق به شاپور سوم نیز ۱۳ سطر وجود دارد كه معنای آنها چنین است:
این پیكری است از بغ مزدا پرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزدا پرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران كه چهر از ایزدان دارد، نوه‌ی خدایگان هرمز و شاهنشاه
آسیب‌های طاق بستان
طبق نقل قول‌ها، به نظر می‌رسد كه فرشی متشكل از جواهر كف طاق بستان پهن بوده كه متأسفانه در زمان حمله اعراب به ایران، بین فرماندگان عرب به‌عنوان غنیمت جنگی تقسیم‌بندی شده است. تجاوز و حمله به این مجموعه شگفت‌انگیز تاریخی بارها و بارها صورت گرفته كه آسیب‌های فراوانی را به آن وارد ساخته است. بویژه در مدت زمان حضور نیروهای استالین و انگلیسی، تخریب‌ها و خسارت‌های بسیاری را بر پیكره طاق بستان كرمانشاه وارد كرده‌اند كه تأسف‌بار است.
هرچند با وجود این همه آسیب، باز هم می‌توان شكوه، عظمت و زیبایی این اثر باستانی را به وضوح مشاهده كرد. كتیبه قاجاری محمد علی میرزا نیز به نوبه خود موجب آسیب زدن به این حجاری باشكوه دوران باستان شده است. عوامل طبیعی نیز مانند ترك برداشتن دیواره‌های طاق به‌دلیل رانش زمین، به مرور زمان موجب نفوذ آب و تجمع خزه‌ها و در نتیجه محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها می‌شود.
موزه سنگ طاق بستان
بعد از گشت‌وگذار در محوطه طاق بستان می‌توانید از موزه سنگ این مجموعه كه در شمال بلوار طاق بستان قرار دارد دیدن كنید. در این محل، در فضایی باز آثاری سنگی از دوره‌های ساسانی و اسلامی مانند سرستون‌های ساسانی با نقش‌های چون آناهیتا، اهورامزدا و درخت زندگی، نیم تنه منتسب به خسرو پرویز بقایایی از كاخ قاجاری قصرشیرین در معرض نمایش قرار دارند. علت نام‌گذاری این موزه به نام موزه سنگ، به‌علت وجود همین آثار سنگی است.
